ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ  ΚΑΙ  ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΑ  ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

Η ΜΝΗΜΟΝΕΥΣΗ ΤΩΝ ΨΥΧΟΣΑΒΒΑΤΩΝ

Πολυσέβαστε π. Βασίλειε εὐλογεῖτε!

Καλή Σαρακοστή!

Μοῦ ἄρεσε πολύ τό ἄρθρο σας στήν «Ἐνοριακή Εὐλογία» σχετικά μέ τά δύο ἅγια Ποτήρια στήν Θεία Λειτουργία.(Τεῦχος 174). Διαβάζω καί συνεχῶς μελετῶ τέτοια θέματα.

Θέλω κι’ ἐγώ νά σᾶς θέσω μία ἐρώτηση σχετικά μέ τήν Θ. Λατρεία καί, συγκεκριμένα, γιά τήν μνημόνευση πολλῶν ὀνομάτων κατά τά Ἱερά Μνημόσυνα τῶν δύο Ψυχοσαββάτων τῆς Ἐκκλησίας μας.

Ἡ ἐρώτηση μπορεῖ νά φαίνεται ἁπλῆ, ἀλλά θά ἤθελα μιά κατατοπιστική ἀπάντηση καί ἄν ἔχετε σχετικές πηγές ἀπό τήν Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, θά εἶναι ἀκόμα καλύτερα.

Πιό συγκεκριμένα, στήν σχετική αἴτηση τῶν Ψυχοσαββάτων λέμε. «Ἔτι δεόμεθα ὑπέρ μακαρίας μνήμης καί αἰωνίου ἀναπαύσεως πάντων τῶν ἐπ’ ἐλπίδι ἀναστάσεως ζωῆς αἰωνίου κεκοιμημένων εὐσεβῶς ὀρθοδόξων χριστιανῶν, βασιλέων, πατριαρχῶν, ἀρχιερέων ……….ἐκ τῶν ἀπ’ ἀρχῆς καί μέχρι τῶν ἐσχάτων…..».

Ἀφοῦ ἡ αἴτηση τῆς Ἐκκλησίας μας συμπεριλαμβάνει ὅλους, γιατί μνημονεύουμε μετά ὅλα τά ὀνόματα πού θά φέρουν στήν Ἐκκλησία οἱ πιστοί; Ἔτσι ἦταν πάντοτε στήν Ἐκκλησία ἤ εἶναι “ἐφεύρημα” τῶν νεότερων χρόνων; Εὐχαριστῶ πολύ.

Τήν εὐχή σας!

π. Ἱερώνυμος Μαγιλιάν

* * *

Tό ἐρώτημα τοῦ ἐκλεκτοῦ καί γνησίως Ὀρθοδόξου Ἱερομο­νάχου, π. Ἱερωνύμου Μαγιλιάν, προφανῶς δέν μᾶς προσφέρθηκε γιά νά δώσουμε σ’ ἐκεῖνον ἀπάντηση γιά αὐτό πού γνωρίζει, ἀλλά εἶναι καρπός τῆς ποιμαντικῆς του εὐαισθησίας. Ἐπιθυμεῖ νά δώσει εὐκαιρία ἐνημερώσεως ἐπί τοῦ θέματος αὐτοῦ σέ πολλούς ἀδελφούς μας Χριστιανούς –ἐνδεχομένως καί σέ κληρικούς– οἱ ὁποῖοι διερωτῶνται μήπως διαιωνίζεται  μιά λανθασμένη Λειτουρ­γική πράξη τῆς Ἐκκλησίας μας μέ τό νά ἀναγινώσκονται πολυάριθμοι κατάλογοι ὀνομάτων κεκοιμημένων στά δύο Ψυχοσάββατα τοῦ ἔτους (τοῦ Σαββάτου πρό τῶν Ἀπόκρεῳ καί τοῦ Σαββάτου πρό τῆς Πεντηκοστῆς), ἐνῶ ἔχει προηγηθεῖ ἡ συνοπτική μνημόνευση πάντων «ἐκ τῶν ἀπ’ ἀρχῆς» ἀνθρώπων «καί μέχρι τῶν ἐσχάτων».

Ἀπάντηση στό τεθέν λειτουργικό ἐρώτημα δέν μπορεῖ νά δώση ἡ Συναπτή τοῦ Μνημοσύνου τῶν Ψυχοσαββάτων. Ἀντιθέτως, μάλιστα, εἶναι αὐτή πού δημιουργεῖ τόν προβληματισμό ὅλων ἐκείνων πού μετέχουν στήν Θ. Λατρεία καί «ἐξ ὅλης τῆς διανοίας» τους. Γι’ αὐτό πρέπει νά ἐπιστρατεύσουμε θεολογικά στοιχεῖα, τά ὁποῖα θά ἑρμηνεύσουν τήν φαινομενικά ἀντιφατική Λειτουργική πρακτική, χωρίς νά τήν ἀνατρέψουν.

Εἶναι σέ ὅλους μας γνωστή ἡ σημασία τῆς προτροπῆς τῆς Ἁγίας Γραφῆς «εὔχεσθε ὑπέρ ἀλλήλων», «μνημονεύετε τῶν ἡγουμένων ὑμῶν οἵτινες ἐλάλησαν ὑμῖν τόν λόγον τοῦ Θεοῦ», διότι ἡ συμμόρφωσή μας σ’ αὐτή τήν προτροπή, φανερώνει τήν πνευματική μας ἀναγέννηση καί ὅτι γνωρίσαμε πραγματικά τόν Θεό καί «ὅτι ἡ Ἀγάπη ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστί», ἐφ’ ὅσον «τόν Υἱόν Αὐτοῦ τόν Μονογενῆ ἀπέσταλκεν εἰς τόν κόσμον ἵνα ζήσωμεν δι’ Αὐτοῦ» (Α΄ Ἰωάν. 4,9). Λοιπόν, «εἰ οὕτως ὁ Θεός ἠγάπησεν ἡμᾶς, καί ἡμεῖς ὀφείλομεν ἀλλήλους ἀγαπᾶν». (Α΄ Ἰωάν. 4,11).

Συνεπῶς τό νά προσευχόμεθα ὑπέρ τῶν ἀδελφῶν μας εἶναι ὑπέρτατο χρέος μας καί ἀπόδειξη τῆς ἀδελφικῆς μας ἀγάπης, ἀλλά καί ἀπόδειξη τῆς ἀγάπης μας πρός τόν Θεό, ἀφοῦ, ὁ ἴδιος ὁ Χριστός μᾶς εἶπε ὅτι «ἐφ’ ὅσον ἐποιήσατε ταῦτα ἑνί τούτων τῶν ἀδελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοί ἐποιήσατε». Ἄρα, ἡ συμβολή τῆς προσευχῆς τοῦ καθενός μας ὑπέρ τῶν ἀδελφῶν μας –ζώντων ἤ κεκοιμημένων– εἶναι προσωπικά ἀπαιτητή σέ ὅλες τίς Ἱερές Ἀκολουθίες καί τίς Θεῖες Λειτουργίες τῆς Ἐκκλησίας μας, ἀσχέτως τῶν γενικῶν εὐχῶν καί τῶν δεήσεων πού ἀναπέμπονται ἀπό τούς Λειτουργούς, μέσῳ τῶν Συναπτῶν τῶν Ἀκολουθιῶν.

Ἐπί τοῦ προκειμένου δέ, δηλαδή ἐπί τῆς μνημονεύσεως κατά τά Ψυχοσάββατα, πρέπει νά γνωρίζουμε ὅτι ἡ Ἐκκλησία μας καί οἱ Κληρικοί Της, προσευχόμεθα μέν γενικῶς ὑπέρ Ἀναπαύσεως ὅλων τῶν Χριστιανῶν, ὅλων τῶν τάξεων καί διακονημάτων (δηλαδή, ὑπέρ Πατριαρχῶν, εὐσεβῶν Βασιλέων, Ἀρχιερέων, Ἱερέων, Ἱερομονάχων, Ἱεροδιακόνων, Μοναχῶν, Πάππων, Προπάππων, Γονέων, Ἀναδόχων, Διδασκάλων, Εὐεργετῶν ἡμῶν ἐκ τῶν ἀπαρχῆς καί μέχρι τῶν ἐσχάτων) γιατί ἡ Ἐκκλησία ὡς Μητέρα δέν λησμονεῖ ποτέ τά παιδιά Της ἀλλά μνημονεύει τίς τάξεις, στίς ὁποῖες ἀνήκουν οἱ βαπτισμένοι χριστιανοί. Ὅμως, τά συγκεκριμένα ὀνόματα τῶν παιδιῶν Της περιμένει νά τά μνημονεύσουν οἱ οἰκεῖοι τῶν ἀνθρώπων, ἐκεῖνοι πού τούς ἔζησαν, συνεργάσθηκαν μαζί τους, ἔζησαν εἰρηνικά καί χριστιανικά ἤ συγκρούσθηκαν καί ψυχράθηκαν μεταξύ τους κατά τήν ἐπίγεια ζωή, καί τώρα, νηφάλιοι, τούς συγχωροῦν καί ζητοῦν τήν συμφιλίωση καί τήν συγχώρηση τοῦ Θεοῦ, ἀφοῦ τούς δίδουν ἐκεῖνοι πρῶτοι τήν δική τους συγχώρηση.

Ἡ κατ’ ὄνομα μνημόνευση καλλιεργεῖ ἔτι περισσότερο τήν ἀγάπη μεταξύ τῶν ἀνθρώπων, τήν ὁποία ἔχουμε χρέος καί ἐντολή νά ἀποκτήσουμε μέ κάθε τρόπο –ὅπως φανερώνει ἡ προτροπή τοῦ Χριστοῦ μας, πού τήν ἐπεκτείνει ἕως τούς ἐχθρούς μας («ἀγαπᾶτε τούς ἐχθρούς ὑμῶν»)– ἐφαρμόζοντας γιά τήν ἀπόκτησή της τήν ὁδηγία «τοῦ Στόματος τοῦ Χριστοῦ», τοῦ ἁγίου Ἀποστόλου Παύλου: «Διώκετε τήν ἀγάπην» (ὅ.ἀ. 14, 1).

Ἡ κατ’ ὄνομα μνημόνευση, φανερώνει ἐπί πλέον, καί τήν εὐγνωμοσύνη πού αἰσθανόμεθα γι’ αὐτούς πού μᾶς εὐεργέτησαν καί μᾶς ἀγάπησαν, ἐπιβεβαιώνει τήν Πίστη πού ἔχουμε γιά τήν μετά θάνατον ζωή καί, εἶναι ἔνδειξη καί τῆς δικῆς μας ἀγάπης  ἡ ἐγκάρδια ἱκε­σία πρός τόν Θεό μας νά συγχωρήση αὐτούς πού μᾶς ἀδίκησαν καί μᾶς ἔθλιψαν ὡς ἄνθρωποι «σάρκα φοροῦντες καί τόν κόσμον οἰκοῦντες», ἀλλά καί νά συγχωρήση  ἄλλους, οἰκείους, φίλους καί γνωστούς μας, οἱ ὁποῖοι, ἐνδέχεται μέν νά μή μᾶς ἔβλαψαν, ἀλλά ἔχουν προσωπικά τους ἁμαρτήματα καί παραλείψεις. Ἀποτελοῦμε ὅλοι τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ διότι «ἐν ἑνί Πνεύματι ἡμεῖς πάντες καί εἰς ἕν Πνεῦμα ἐβαπτίσθημεν^. καί γάρ τό σῶμα οὐκ ἔστι ἕν μέλος ἀλλά πολλά» (Α΄ Κορ. 12, 12-13), «νῦν δέ πολλά μέν μέλη, ἕν δέ σῶμα» (ὅ.ἀ. 12, 20). Γι’ αὐτό καί ἔχουμε τήν ἀνάγκη ὁ ἕνας τοῦ ἄλλου, καί «εἴτε πάσχει ἕν μέλος, συμπάσχει πάντα τά μέλη», «ἵνα μή σχῖσμα ἐν τῷ σώματι, ἀλλά τό αὐτό ὑπέρ ἀλλήλων μεριμνῶσι τά μέλη» (ὅ.ἀ. 12, 25-26).

Προσευχόμεθα, ἐπίσης, κατ’ ὄνομα, αἰτούμενοι νά τιμήση ὁ Θεός καί ἐκεῖνα τά πρόσωπα, τά ὁποῖα διέπρεψαν πνευματικά καί ὠφέλησαν ὅλο τό Πλήρωμα τῆς ἐπί γῆς Στρατευομένης Ἐκκλησίας, καθ’ ὅτι, ὅλοι ἐμεῖς, ὡς «Σῶμα Χριστοῦ καί μέλη ἐκ μέρους», ὀφείλουμε ἐάν «δοξάζεται ἕν μέλος, συγχαίρει πάντα τά μέλη» (ὅ.ἀ. 12, 26-27).

Δέν πρέπει ποτέ νά λησμονοῦμε ὅτι ὁ Θεός μας ἔχει δώσει στήν Ἐκκλησία μας «πᾶσαν ἐξουσίαν ἐν Οὐρανῷ καί ἐπί γῆς» καί, βεβαίως, τήν ἐξουσία τοῦ «δεσμεῖν καί λύειν τά ἐν τῷ λαῷ Του συμβαίνοντα». Αὐτός εἶναι ἕνας ἐπιπλέον λόγος γιά τήν ὀνομαστική ἀναφορά μας στούς κεκοιμημένους, ἐφ’ ὅσον, ἀναλόγως τῶν ψυχικῶν ἀναγκῶν τοῦ καθενός ἀπό αὐτούς, ἐκδηλώνεται ἀπό τόν Θεό, διά τῆς Ἐκκλησίας Του, καί ἰδιαιτέρα, προσωπική μέριμνα.

Ὁλοκληρώνοντας –κατά δύναμιν– τήν ἀπάντησή μου στό τεθέν Λειτουργικό ἐρώτημα, πρέπει νά καταθέσω καί τήν μαρτυρουμένη στά Μοναστηριακά Τυπικά Λειτουργική πρακτική ὡς πρός τήν μνημόνευση τῶν Ψυχοσαββάτων, καί γιατί αὐτό μοῦ ζητήθηκε ἀλλά καί γιατί εἶναι ἐνδεικτική τῆς Λειτουργικῆς διακρίσεως τῶν Πατέρων μας.

Στό «Τυπικόν τῆς Ἱ. Μονῆς τοῦ Ἁγ. Διονυσίου τοῦ Ἁγίου Ὄρους»¹, ἕνα ἀπό τά πλέον ἀντιπροσωπευτικά γιά τήν Λειτουργική αὐθεντικότητά του, παρατίθενται δύο τύποι μνημονεύσεως κεκοιμημένων κατά τά Ψυχοσάββατα: Ὁ συνοπτικός, «Ὑπέρ ἀναπαύσεως... ἐκ τῶν ἀπ’ ἀρχῆς καί μέχρι τῶν ἐσχάτων» καί ὁ ἀναλυτικός, μέ προσθήκη συγ­κεκριμένων ὀνομάτων.

Δηλαδή, μετά τήν ἀπόλυση τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Παρασκευῆς πρό τοῦ Ψυχοσαββάτου διαβάζουμε: «... γίνεται τό μνημόσυνον τακτικόν ὡς καί πάντοτε, μέ τήν διαφοράν, ὅτι νῦν μνημονεύουσιν οἱ Ἱερεῖς τῶν ὀνομάτων τῶν ἀπ’ αἰῶνος κεκοιμημένων καί οὐχί ἄλλων»².

Στόν Ὄρθρο, ὅμως, κατά τόν ὁποῖον τελεῖται τό μνημόσυνο τοῦ Ψυχοσαββάτου στά Μοναστήρια (διότι αὐτή εἶναι ἡ κανονική του θέση, καί ὄχι στό τέλος τῆς Λειτουργίας), ὅπου ἡ Νεκρώσιμη Ἀκολουθία εἶναι ἐκτενής καί συμπλέκεται μέ τήν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, τότε γίνεται καί ὀνομαστική μνημόνευση Κεκοιμημένων.

π. Βασίλειος Ε. Βολουδάκης

«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀριθμ. Τεύχους 177

Μάϊος 2017

1. Τυπικόν τῆς Ἱ. Μονῆς Ἁγ. Διονυσίου τοῦ Ἁγίου Ὄρους, Ἅγιον Ὄρος 2004
2. ὅπου ἀνωτέρῳ, σελ. 535-536.

Γιατί ἡ πτώση τῆς Κωνσταντινούπολης ρίχνει τή σκιά της µέχρι σήµερα;

ΟΙ  ΠΑΛΙΕΣ  ΑΜΑΡΤΙΕΣ

ΡΙΧΝΟΥΝ  ΜΕΓΑΛΕΣ  ΣΚΙΕΣ!

Δέν θά ἔπρεπε νά περάσει οὔτε ἕνας µήνας Μάϊος, χωρίς ἱστορική αὐτοκριτική ἀπό τό λαό µας. Γιατί αὐτός ὁ τελευταῖος µήνας τῆς ἄνοιξης µᾶς θυµίζει ἀνάγλυφα τίς ἀντιθέσεις πού χαρακτηρίζουν τήν ἱστορική παρουσία µας στήν παγκόσµια ζωή. Ἐπικίνδυνες ἀντιθέσεις, πού, µιά µᾶς ξεχωρίζουν καί µᾶς ἀνεβάζουν σέ µιά ἰδιαίτερη ποιότητα ἀνάµεσα στούς λαούς καί µιά µᾶς ξεχωρίζουν πάλι, ἀλλά γιά νά µᾶς γκρεµίσουν σέ ἕνα ἰδιαίτερα ἀποκρουστικό βάθος µικρότητας.

Κι ὅταν µιλᾶµε γιά χαρακτηριστικά τοῦ λαοῦ µας, δέν µιλᾶµε γιά κάτι ἀόριστο, ἕνα σύννεφο πού πλανιέται πάνω ἀπό τά κεφάλια µας, χωρίς τή δική µας συµµετοχή. Μιλᾶµε γιά τό χαρακτήρα µας, τόν δικό µας χαρακτήρα, γιά τό φῶς καί τίς σκιές, πού ὁ καθένας µας διακρίνει ἄν σκύψει στό βάθος τοῦ ἑαυτοῦ του. Ἴσως, ἡ καθηµερινή µας ζωή νά µᾶς παρασύρει καί νά µή σπουδαιολογοῦµε τόν ἀντίκτυπο καί τή σηµασία τους, ἀλλά τό φῶς κι οἱ σκιές µας ὑπάρχουν καί φαίνονται καί ἐπηρεάζουν τήν κοινή ζωή µας µέ τούς ἄλλους ἀνθρώπους, ἰδίως ἄν ζοῦµε σέ κρίσιµες καί µεταβατικές ἐποχές, ὅπως ἦταν ἐκεῖνος ὁ Μάϊος, πού τό φῶς ἑνός ἀνθρώπου φώτισε τήν οἰκουµένη καί θεµελίωσε µιά φωτεινή αὐτοκρατορία, ἀλλά καί ἐκεῖνος ὁ Μάϊος, πού οἱ σκιές κατάπιαν τό φῶς καί ἔφεραν τή νύχτα στό λαό µας καί τή ζωή του.

Εἶναι ὀδυνηρή ἡ διαπίστωση ὅτι τό φῶς κρατάει λίγο, ἐνῶ οἱ σκιές µένουν. Γι’ αὐτό εἶναι σοφή ἡ παροιµία πού λέει πώς, «οἱ παλιές ἁµαρτίες, ρίχνουν µεγάλες σκιές». Καί στήν προσωπική καί στήν ἐθνική ζωή, οἱ παλιές ἁµαρτίες ἔχουν τήν ἐνοχλητική συνήθεια νά µήν ἀποµακρύνονται εὔκολα. Καί, ἐπειδή καί ὁ δικός µας Μάϊος εἶναι τό ἴδιο σηµαντικός µέ ἐκείνους τούς περασµένους, εἶναι καλό νά διακρίνουµε τίς σκιές πού µᾶς κρύβουν τό φῶς καί, ἄν γίνεται, νά τίς διώξουµε.

Σάν παράδειγµα, θά ἤθελα νά ἀναφέρω ἕναν ἄνθρωπο, ὄχι γιατί αὐτός ἦταν ὁ χειρότερος τοῦ καιροῦ του, ἀλλά γιατί ἡ ἀντιφατική σκιά τῆς προσωπικότητάς του, ἔχει ἀντίκρισµα καί σήµερα. Ὁ ἄνθρωπος αὐτός εἶναι ὁ Μέγας Δούκας Λουκᾶς Νοταρᾶς, τό ὄνοµα τοῦ ὁποίου συνδέθηκε µέ τήν πτώση τῆς Κωνσταντινούπολης, ἀπό ἄλλους µέ θετικό καί ἀπό ἄλλους µέ ἀρνητικό τρόπο καί ἐξακολουθεῖ µέχρι σήµερα νά προκαλεῖ ἀντιθέσεις. Ὄχι γιατί αὐτός ὁ ἄνθρωπος ἦταν ὁ σπουδαιότερος, ἤ ἔπαιξε τόν κρισιµότερο ρόλο στά σπουδαῖα γεγονότα πού σηµάδεψαν τόν καιρό του, ἀλλά γιατί οἱ ὀξύτητες πού εἶναι συνδεδεµένες µέ τό ὄνοµά του, ἔχουν ἐπιβιώσει µέχρι σήµερα. Γιατί, ἡ παρακµή πού µᾶς ἔκανε νά χάσουµε τή θέση µας µέσα στούς λαούς τοῦ κόσµου, µᾶς συνοδεύει µέχρι σήµερα. Γιατί χάσαµε τό ὅραµα, τόν ὁρίζοντα, τήν εὐρύτητα τῆς σκέψης, τό πλάτος τῆς καρδιᾶς ἐκείνου τοῦ πρώτου καί Μεγάλου Κωνσταντίνου, πού ἀνέβασε µαζί του, στή δική του ποιότητα, στό δικό του εὖρος, στό δικό του φῶς, ὅλη τήν οἰκουµένη. Καί κρατήσαµε τό φόβο, τή µικρότητα, τόν κοντόφθαλµο ἀτοµικισµό πού βασίλευε στόν καιρό τοῦ τελευταίου Κωνσταντίνου, πού τοῦ στέρησε τήν εὐκαιρία νά ἀκολουθήσει τό δικό του ὅραµα καί τοῦ ἄφησε µία καί µόνη ἐπιλογή: νά δείξει µέ τό τέλος του πώς, ἀκόµη καί στή µικρότητα καί στήν παρακµή µας, στήν τρέλα µας καί στήν ἀποσύνθεσή µας, εἴµαστε ἕνας ξεχωριστός λαός!

Ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς, ἐκπροσώπησε –καί ἐκπροσωπεῖ– τό δίληµµα πού µᾶς βασανίζει: ποῦ ἀνήκουµε; Στή Δύση, ἤ στήν Ἀνατολή; Δίληµµα πού ξεκίνησε ὅταν χάσαµε τόν ὁρίζοντα πού µᾶς ἔδωσε ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος: ἀνήκουµε καί στή Δύση καί στήν Ἀνατολή. Ἀνήκουµε στήν Οἰκουµένη!

Ἡ κατάτµηση τῶν λαῶν, εἶναι µιά δύσκολη καί πολύπλοκη ἱστορική ἐξέλιξη πού δέν µπορεῖ νά ἀναπτυχθεῖ ἐδῶ. Ἡ δική µας προσπάθεια εἶναι νά «παντρέψουµε» τήν οἰκουµενική διάσταση –πού εἶναι χαρακτηριστικό τῆς φυλῆς µας– διατηρῶντας ἀκέραιη τήν Πίστη τῶν πατέρων µας καί τίς πατρογονικές παραδόσεις µας, ὥστε νά µήν προδώσουµε τίς παρακαταθῆκες πού παραλάβαµε. Ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς δέν φαίνεται νά στάθηκε ἀντάξιος αὐτῆς τῆς προσπάθειας, παρά τό γενναῖο τέλος τῆς ζωῆς του. Ὅµως, γιά νά µή θεωρηθοῦµε ὅτι τόν ἀδικοῦµε, ἄς πάρουµε τά πράγµατα ἀπό τήν ἀρχή, ὄχι ἀπό τό τέλος.

Ἡ οἰκογένειά του, προερχόταν ἀπό τή Μονεµβασία καί εἶχε δηµιουργήσει τήν περιουσία της, ἀπό τό ἐµπόριο παστῶν ψαριῶν. Ὅπως πολλοί νεόπλουτοι ἐπαρχιακοί  ἔµποροι, µετακόµισαν στήν Κωνσταντινούπολη, ἐπιθυµῶντας νά δώσουν µιά «ἀριστοκρατική» χροιά στήν περιουσία τους. Αὐτό, δικαιολογεῖ ἐν µέρει τό σφοδρό κυνήγι του γιά τιµές καί ἀξιώµατα, πού ἦταν, µᾶλλον –σέ συνδυασµό µέ τό φθόνο;– ἡ κύρια αἰτία τῆς ἀντιπαλότητάς του µέ τόν προσωπικό φίλο τοῦ αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου, τόν Γεώργιο Φραντζῆ.

Πράγµατι, παντρεύτηκε τήν θυγατέρα τοῦ αὐτοκράτορα Ἰωάννη τοῦ Ζ΄ τοῦ Παλαιολόγου, τήν εὐγενέστερη σέ καταγωγή καί θέση µετά τήν Βασίλισσα Ἑλένη Δραγάσαινα Παλαιολογίνα, τήν ἁγία µητέρα τοῦ τελευταίου αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου. Αὐτό δέν τοῦ ἀρκοῦσε, ἀλλά ἐπεδίωκε πάντοτε νά ἔχει αὐτός καί τά παιδιά του τούς µεγαλύτερους τίτλους, ἀντιδρῶντας φανερά καί µέ σφοδρότητα, ὅταν θεωροῦσε ὅτι ὁ Φραντζῆς τόν ξεπερνοῦσε.

Γιά νά µήν τόν ἀδικήσουµε, παραθέτουµε τήν περιγραφή τοῦ χαρακτήρα του ἀπό τόν ἱστορικό Κριτόβουλο τόν Ἴµβριο: «ὁ Νοταρᾶς ἦταν εὐσεβής, πιστός στό Θεό καί διακρινόταν γιά τή σύνεσή του. Τούς ξεπερνοῦσε ὅλους στή σοφία, διέθετε παρρησία γνώµης καί ἐλευθερία ψυχῆς, ἦταν ρωµαλέος, ἀγέρωχος καί µέ ψυχική ἀγαθότητα σέ ὅλες του τίς πράξεις, γι’ αὐτό καί διατηρήθηκε στίς θέσεις τῆς πολιτείας, ἀποκτῶντας µεγάλη πολιτική δύναµη, δόξα καί πλοῦτο.»

Πολύ κολακευτική περιγραφή, ἄν καί ἀντιφατική, ἀφοῦ ἡ εὐσέβεια µέ τό ἀγέρωχο τοῦ χαρακτήρα δέν συµβιβάζεται, ὅπως δέν συµβιβάζεται ἡ ψυχική ἀγαθότητα µέ τή µικρότητα τῶν ἀντιδράσεων πού ἔδειξε σέ κρίσιµες περιστάσεις. Ἐπίσης ἡ σύνεση καί ἡ σοφία δέν συµβιβάζεται µέ τό γεγονός ὅτι οἱ ἐχθροί του, ἦσαν σηµαντικά περισσότεροι ἀπό τούς φίλους του.

Αὐτό πού ἔχει µείνει σάν χαρακτηριστικό τοῦ Λουκᾶ Νοταρᾶ, εἶναι ὅτι ὑπῆρξε σφόδρα ἀντίθετος µέ τήν προσπάθεια προσέγγισης τῆς Δύσης, πού ἔκανε ὁ αὐτοκράτορας Κωνσταντῖνος, ὕστερα ἀπό προτροπή τοῦ φίλου του Γεώργιου Φραντζῆ. Αὐτή ἡ προσπάθεια ἔφτασε πράγµατι πολύ µακριά, ἀφοῦ γιά πρώτη φορά κατέληξε σέ συλλείτουργο παπικῶν καί ὀρθοδόξων στήν Ἁγία Σοφία. Ἦταν πράγµατι µιά λάθος ἀποστροφή πρός τή Δύση –ὄχι λιγότερο ἐχθρό µας ἀπό τίς ὀρδές τῆς Ἀνατολῆς– πού ἐξακολουθεῖ νά ἐπαναλαµβάνεται µέχρι σήµερα, πεντακόσια ἑξῆντα τέσσερα χρόνια µετά! Ὡστόσο, ὁ ἱστορικός Δούκας ἀναφέρει ὅτι «καί αὐτός ὁ βασιλεύς πεπλασµένως κατένευσεν». Εἶχε ἤδη ἀπειληθεῖ ἀπό τόν πάπα Νικόλαο τόν Ε΄, ὁ ὁποῖος, σάν ἀπάντηση στό αἴτηµα βοήθειας τοῦ Κωνσταντίνου ἔγραψε: «ὅποιος εὑρίσκεται ἔξω ἀπό τήν ἐκκλησιαστική ἑνότητα µέ τόν πάπα, τιµωρεῖται σκληρά». Σάν ἀποτέλεσµα αὐτῆς τῆς ἀπελπισµένης πράξης, ὁ τελευταῖος αὐτοκράτορας, ἀποδοκιµάστηκε τόσο ἀπό τούς ἀνθενωτικούς δικούς του, ὅσο καί ἀπό τούς δυτικούς –ἀκόµα καί ἀπό τόν καρδινάλιο Ἰσίδωρο καί τόν ἀρχιεπίσκοπο Λεονάρδο πού ἦρθαν στήν Πόλη- οἱ ὁποῖοι δέν πείσθηκαν γιά τήν εἰλικρίνεια τῆς προσέγγισής του. Ἴσως καί αὐτός νά ἦταν ὁ λόγος πού ἡ Δύση δέν προσέφερε καµία οὐσιαστική βοήθεια, ἐκτός ἀπό τούς ἀνθρώπους πού προσωπικά θέλησαν νά συµµετάσχουν στόν ἀγώνα µας καί ἔδωσαν τή ζωή τους γι’ αὐτό.

Ὁ Νοταρᾶς, ἴσως εἶπε, ἴσως δέν εἶπε τήν περίφηµη φράση πού τοῦ καταλογίζεται, δηλαδή ὅτι προτιµάει νά δεῖ στήν Πόλη «τουρκικόν φακιόλιον παρά τήν παπικήν τιάραν». Αὐτό ὅµως δέν τόν ἐµπόδισε νά βγάλει µεγάλο µέρος τῆς περιουσίας του σέ τράπεζες τῆς Βενετίας καί νά στείλει καί τή θυγατέρα του µαζί µέ τή θεία της ἐκεῖ, πρίν ἀρχίσει ἡ πολιορκία τῆς Πόλης, ἐνῶ ὁ αὐτοκράτοράς του ἔψαχνε ἀπεγνωσµένα γιά ἕνα δάνειο πού θά τοῦ ἔδινε τή δυνατότητα νά πληρώσει περισσότερους µισθοφόρους στρατιῶτες. Μήν ξεχνᾶµε τό γεγονός ὅτι ὁ Οὑρβανός πρόσφερε τό κανόνι του πρῶτα στόν Κωνσταντῖνο, κι ὅταν ἐκεῖνος δέν µποροῦσε νά τό χρηµατοδοτήσει, τότε στράφηκε στόν Μωάµεθ.

Μπορεῖ, ἐπίσης, νά µήν εἶναι ἀλήθεια αὐτό πού ἀναφέρει ὁ Φραντζῆς ὅτι, δηλαδή, ὁ Νοταρᾶς κρατοῦσε τά χρήµατα πού τοῦ ἔδινε ὁ αὐτοκράτορας γιά τίς ἀνάγκες τοῦ στρατοῦ, γιά νά ἐξαγοράσει τόν κατακτητή, ὅπως µπορεῖ νά µήν εἶναι ἀλήθεια τό ὅτι ἀκόµα καί ὁ ἴδιος ὁ Μωάµεθ ἀγανάκτησε µέ τό µέγεθος τοῦ πλούτου του καί τόν ρώτησε γιατί δέν τόν διέθεσε στόν βασιλέα του ἀντί νά τοῦ τόν προσφέρει. Δέν µπορεῖ ὅµως κανείς νά ἀρνηθεῖ τή µαρτυρία τοῦ Νικολό Μπάρµπαρο, ἑνός Βενετοῦ ἰατροῦ –πού ἔζησε τήν πολιορκία καί ἔγραψε ἡµερολόγιο τῶν καθηµερινῶν γεγονότων– ὁ ὁποῖος ἀγανακτεῖ µέ τά χρήµατα πού πρόσφεραν οἱ ἀξιωµατοῦχοι στό σουλτάνο καί µέ τούς κρυµµένους θησαυρούς πού βρῆκαν καί λεηλάτησαν οἱ Τοῦρκοι. Ἕνας, λέει, µάλιστα, πρόσφερε στό σουλτάνο 30.000 δουκάτα, ἐνῶ οἱ ἴδιοι αὐτοί πλούσιοι ἀξιωµατοῦχοι, εἶχαν ἀναγκάσει τόν βασιλέα τους νά πάρει ἀπό τίς µονές τά χρυσά καί ἀσηµένια σκεύη, γιά νά µήν αὐξήσει τούς φόρους τους!

Ἄνθρωπος σοφός καί εὐσεβής, δέν ἀπαντάει σέ ἕναν ξένο πολέµαρχο, πού ἄφησε τόν τόπο του καί ἦρθε νά δώσει τή ζωή του σέ ἕνα κοινό ἀγῶνα, µέ τόν τρόπο πού ἀπάντησε ὁ Μέγας Δούκας Λουκᾶς Νοταρᾶς στόν Ἰωάννη Ἰουστινιάνη, ὅταν τοῦ ζήτησε νά µεταφερθοῦν κάποια κανόνια ἀπό τίς ἐφεδρεῖες τῶν θαλασσινῶν τειχῶν, στό Μεσοτείχιο, ἐκεῖ πού εἶχαν νά ἀντιµετωπίσουν τά µεγάλα κανόνια τοῦ Μωάµεθ καί πού γινόταν ἡ σφοδρότερη µάχη. Καί χρειάστηκε νά ἐπέµβει ὁ ἴδιος ὁ αὐτοκράτορας γιά νά ἐπαναφέρει τήν τάξη!

Κατά τή διάρκεια τῆς πολιορκίας, ὁ Μέγας Δούκας εἶχε τήν εὐθύνη ἑνός ἐφεδρικοῦ σώµατος, πού βοηθοῦσε στήν ὑπεράσπιση τῶν θαλασσίων τειχῶν, στήν συνοικία Πέτρα, ἐνῶ ὁ Νικηφόρος Παλαιολόγος κρατοῦσε ἕνα δεύτερο ἐφεδρικό σῶµα στό Ναό τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων. Ἀποστολή τους ἦταν νά ἀνακαλύπτουν τίς σήραγγες πού ἔσκαβαν οἱ Τοῦρκοι γιά νά περάσουν κάτω ἀπό τά θαλάσσια τείχη καί νά τίς καταστρέφουν. Στήν ἀποστολή αὐτή καί οἱ δύο ἀρχηγοί ἀνταποκρίθηκαν µέ µεγάλη ἐπιτυχία.

Ὅµως, γιατί ἀρνήθηκε ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς νά δώσει τά κανόνια πού τοῦ ζήτησε ὁ Ἰουστινιάνης ἀφοῦ δέν τοῦ ἦταν τόσο ἀπαραίτητα στήν ἐφεδρεία, ὅσο ἦταν ἀπαραίτητα στά χερσαῖα τείχη; Ὁ λόγος τῆς ἀρνήσεώς του εἶναι δύσκολο νά ἀπαντηθεῖ.

Τό ὅτι ὁ Μέγας Δούκας προετοιµάστηκε γιά τήν «ἑπόµενη µέρα», γιά τή ζωή κάτω ἀπό ἕνα νέο ἀφέντη, εἶναι µᾶλλον βέβαιο. Ἔχοντας κλειστεῖ σέ ἕνα πύργο, µαζί µέ τόν Ὀρχάν –ἕνα συγγενή τοῦ Μωάµεθ, πού εἶχε καταφύγει στήν Πόλη γιά νά γλιτώσει τήν «ἐκκαθάριση»  πού ἔκανε ὁ νέος σουλτάνος στούς συγγενεῖς του, γιά νά µή τοῦ ἀπειλήσουν τό θρόνο– παραδόθηκε στούς Τούρκους. Ὁ Ὀρχάν φόρεσε τά ράσα ἑνός µοναχοῦ καί προσπάθησε νά δραπετεύσει καί, ἤ σκοτώθηκε πέφτοντας ἀπό τόν πύργο, ἤ κατέφυγε σέ κάποιο πλοῖο ὅπου ἀναγνωρίστηκε καί ἀποκεφαλίστηκε. Ὁ Μέγας Δούκας ὅµως στάθηκε µπροστά στό σουλτάνο µέ ὅλο τό βάρος τῆς θέσης του, δεχόµενος τίς ὑποσχέσεις ἑνός σηµαντικοῦ ρόλου στή νέα κατάσταση –ἴσως καί διοικητή τῆς Πόλης- καί ἀπολογήθηκε γιά τήν ἀντίσταση πού προέβαλε ὁ αὐτοκράτοράς του, ἀφήνοντας αἰχµές ὅτι εἶχε ὑποστήριξη ἀπό τό τουρκικό στρατόπεδο, αἰχµές πού ἐπιβάρυναν τόν Χαλίλ πασᾶ, ἕνα νηφάλιο ἄνθρωπο, φίλο τοῦ αὐτοκράτορα, πού πάντοτε προσπαθοῦσε νά βοηθήσει τούς Ρωµαίους καί πού ἀποκεφαλίστηκε ἀµέσως µετά ἀπό τόν Μωάµεθ.

Κάποιοι ὑποστηρίζουν ὅτι τό τέλος τοῦ Λουκᾶ Νοταρᾶ δέν ἦταν καί τόσο εὐγενικό ὅσο παρουσιάζεται, ὅτι ἡ διαταγή τοῦ σουλτάνου νά ἀποκεφαλιστεῖ καί αὐτός καί ὁ γιός καί ὁ γαµπρός του, δέν τοῦ ἄφηνε ἐπιλογή. Μπορεῖ αὐτό νά εἶναι συκοφαντία. Μπορεῖ πράγµατι, στό τέλος, ἡ ἀξιοπρέπεια τῆς γενιᾶς καί τῆς θέσης του νά ὑπερίσχυσαν καί νά κέρδισε ἕνα τιµηµένο θάνατο. Κανείς ὅµως δέν µπορεῖ νά πάρει πίσω τίς ἐπιπτώσεις τῶν πράξεών του, ἔστω κι ἄν τό θελήσει.

Ἐνδέχεται οἱ πληροφορίες πού ἔχουµε γιά τίς µέρες ἐκεῖνες νά εἶναι µπερδεµένες, λόγω τοῦ σπαραγµοῦ καί τῆς θλίψης τῶν ἀνθρώπων. Δέν εἶναι εὔκολο νά διακρίνει κανείς ἄν ἕνα κακό ἔχει δύο πρόσωπα ἤ ἕνα, ἄν ἡ εὐσέβεια εἶναι γιά κάποιους ὄντως εὐσέβεια, ἤ δεισιδαιµονία, ἤ µέσο αὐτοδικαίωσης καί πηγή ἀλαζονείας. Αὐτά, µόνον Ἕνας µπορεῖ νά τά ξέρει καί νά πεῖ τήν τελευταία καί ἔγκυρη κρίση. Ἐµεῖς, τό µόνο πού µποροῦµε νά κάνουµε εἶναι νά ἐξετάσουµε τούς ἑαυτούς µας. Μπορεῖ οἱ τυχόν ὁµοιότητες νά εἶναι τυχαῖες. Μπορεῖ ὅµως καί νά µήν εἶναι καθόλου τυχαῖες, ἀλλά νά εἶναι µιά ἀνακύκλωση τῆς ἴδιας ἐµπάθειας, τοῦ ἴδιου φθόνου, τῆς ἴδιας ἀνάγκης αὐτοπροβολῆς, τῆς ἴδιας µικροπρέπειας πού ταλανίζει τό γένος µας ἐδῶ καί αἰῶνες. Ἴσως νά εἶναι οἱ ἴδιες ἁµαρτίες, πού ρίχνουν τή µακριά σκιά τους µέσα στό χρόνο καί στό χῶρο τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης καί ἐπαναλαµβάνουν τά ἴδια πράγµατα, µέ ἄλλα πρόσωπα...

ninetta1blogspot.com                                                                           Νινέττα Βολουδάκη

«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀριθμ. Τεύχους 177

Μάϊος 2017

Ἐνδεικτική βιβλιογραφία:

Μιχαήλ Δούκα: ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΑΛΩΣΙΣ -Ἐκδ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ Ἀθῆναι  2000

Μιχαήλ Κριτοβούλου: ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΑΛΩΣΙΣ -Ἐκδ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ, Ἀθῆναι 1999

Λαονίκου Χαλκοκονδύλη:ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΑΛΩΣΙΣ -Ἐκδ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ , Ἀθῆναι 1997

Νέστορα Ἰσκεντέρη: Ρωσικό Χρονικό  Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΛΩΣΙΣ ΤΗΣ ΠΟ-ΛΗΣ, Ἐκδ. ΚΕΔΡΟΣ 1978

Nicolo Barbaro: Diary of the siege of Constantinople -Translated by J.R.JONES

EXPOSITION PRESS New York, From the UNIVERSITY OF CINCINNATI LIBRARY (εὐγενῶς χορηγηθέντος ὑπό τοῦ καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστηµίου τοῦ Cincinnati κ. Κωνσταντίνου Πολυχρονίου)

Roger Crowley: 1453, HYPERION  New York 2005

Roger Crowley: Constantinople the Last Great Siege 1453, Faber and Faber 2005

The Immortal Emperor: the life and legend of Constantine Paleologos, last Emperor of the Romans, Cambridge University Press 1992

Steven Runciman: The Fall of Constantinople 1453, Cambridge University Press 1965