Γιατί ἡ πτώση τῆς Κωνσταντινούπολης ρίχνει τή σκιά της µέχρι σήµερα;
ΟΙ ΠΑΛΙΕΣ ΑΜΑΡΤΙΕΣ
ΡΙΧΝΟΥΝ ΜΕΓΑΛΕΣ ΣΚΙΕΣ!
Δέν θά ἔπρεπε νά περάσει οὔτε ἕνας µήνας Μάϊος, χωρίς ἱστορική αὐτοκριτική ἀπό τό λαό µας. Γιατί αὐτός ὁ τελευταῖος µήνας τῆς ἄνοιξης µᾶς θυµίζει ἀνάγλυφα τίς ἀντιθέσεις πού χαρακτηρίζουν τήν ἱστορική παρουσία µας στήν παγκόσµια ζωή. Ἐπικίνδυνες ἀντιθέσεις, πού, µιά µᾶς ξεχωρίζουν καί µᾶς ἀνεβάζουν σέ µιά ἰδιαίτερη ποιότητα ἀνάµεσα στούς λαούς καί µιά µᾶς ξεχωρίζουν πάλι, ἀλλά γιά νά µᾶς γκρεµίσουν σέ ἕνα ἰδιαίτερα ἀποκρουστικό βάθος µικρότητας.
Κι ὅταν µιλᾶµε γιά χαρακτηριστικά τοῦ λαοῦ µας, δέν µιλᾶµε γιά κάτι ἀόριστο, ἕνα σύννεφο πού πλανιέται πάνω ἀπό τά κεφάλια µας, χωρίς τή δική µας συµµετοχή. Μιλᾶµε γιά τό χαρακτήρα µας, τόν δικό µας χαρακτήρα, γιά τό φῶς καί τίς σκιές, πού ὁ καθένας µας διακρίνει ἄν σκύψει στό βάθος τοῦ ἑαυτοῦ του. Ἴσως, ἡ καθηµερινή µας ζωή νά µᾶς παρασύρει καί νά µή σπουδαιολογοῦµε τόν ἀντίκτυπο καί τή σηµασία τους, ἀλλά τό φῶς κι οἱ σκιές µας ὑπάρχουν καί φαίνονται καί ἐπηρεάζουν τήν κοινή ζωή µας µέ τούς ἄλλους ἀνθρώπους, ἰδίως ἄν ζοῦµε σέ κρίσιµες καί µεταβατικές ἐποχές, ὅπως ἦταν ἐκεῖνος ὁ Μάϊος, πού τό φῶς ἑνός ἀνθρώπου φώτισε τήν οἰκουµένη καί θεµελίωσε µιά φωτεινή αὐτοκρατορία, ἀλλά καί ἐκεῖνος ὁ Μάϊος, πού οἱ σκιές κατάπιαν τό φῶς καί ἔφεραν τή νύχτα στό λαό µας καί τή ζωή του.
Εἶναι ὀδυνηρή ἡ διαπίστωση ὅτι τό φῶς κρατάει λίγο, ἐνῶ οἱ σκιές µένουν. Γι’ αὐτό εἶναι σοφή ἡ παροιµία πού λέει πώς, «οἱ παλιές ἁµαρτίες, ρίχνουν µεγάλες σκιές». Καί στήν προσωπική καί στήν ἐθνική ζωή, οἱ παλιές ἁµαρτίες ἔχουν τήν ἐνοχλητική συνήθεια νά µήν ἀποµακρύνονται εὔκολα. Καί, ἐπειδή καί ὁ δικός µας Μάϊος εἶναι τό ἴδιο σηµαντικός µέ ἐκείνους τούς περασµένους, εἶναι καλό νά διακρίνουµε τίς σκιές πού µᾶς κρύβουν τό φῶς καί, ἄν γίνεται, νά τίς διώξουµε.
Σάν παράδειγµα, θά ἤθελα νά ἀναφέρω ἕναν ἄνθρωπο, ὄχι γιατί αὐτός ἦταν ὁ χειρότερος τοῦ καιροῦ του, ἀλλά γιατί ἡ ἀντιφατική σκιά τῆς προσωπικότητάς του, ἔχει ἀντίκρισµα καί σήµερα. Ὁ ἄνθρωπος αὐτός εἶναι ὁ Μέγας Δούκας Λουκᾶς Νοταρᾶς, τό ὄνοµα τοῦ ὁποίου συνδέθηκε µέ τήν πτώση τῆς Κωνσταντινούπολης, ἀπό ἄλλους µέ θετικό καί ἀπό ἄλλους µέ ἀρνητικό τρόπο καί ἐξακολουθεῖ µέχρι σήµερα νά προκαλεῖ ἀντιθέσεις. Ὄχι γιατί αὐτός ὁ ἄνθρωπος ἦταν ὁ σπουδαιότερος, ἤ ἔπαιξε τόν κρισιµότερο ρόλο στά σπουδαῖα γεγονότα πού σηµάδεψαν τόν καιρό του, ἀλλά γιατί οἱ ὀξύτητες πού εἶναι συνδεδεµένες µέ τό ὄνοµά του, ἔχουν ἐπιβιώσει µέχρι σήµερα. Γιατί, ἡ παρακµή πού µᾶς ἔκανε νά χάσουµε τή θέση µας µέσα στούς λαούς τοῦ κόσµου, µᾶς συνοδεύει µέχρι σήµερα. Γιατί χάσαµε τό ὅραµα, τόν ὁρίζοντα, τήν εὐρύτητα τῆς σκέψης, τό πλάτος τῆς καρδιᾶς ἐκείνου τοῦ πρώτου καί Μεγάλου Κωνσταντίνου, πού ἀνέβασε µαζί του, στή δική του ποιότητα, στό δικό του εὖρος, στό δικό του φῶς, ὅλη τήν οἰκουµένη. Καί κρατήσαµε τό φόβο, τή µικρότητα, τόν κοντόφθαλµο ἀτοµικισµό πού βασίλευε στόν καιρό τοῦ τελευταίου Κωνσταντίνου, πού τοῦ στέρησε τήν εὐκαιρία νά ἀκολουθήσει τό δικό του ὅραµα καί τοῦ ἄφησε µία καί µόνη ἐπιλογή: νά δείξει µέ τό τέλος του πώς, ἀκόµη καί στή µικρότητα καί στήν παρακµή µας, στήν τρέλα µας καί στήν ἀποσύνθεσή µας, εἴµαστε ἕνας ξεχωριστός λαός!
Ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς, ἐκπροσώπησε –καί ἐκπροσωπεῖ– τό δίληµµα πού µᾶς βασανίζει: ποῦ ἀνήκουµε; Στή Δύση, ἤ στήν Ἀνατολή; Δίληµµα πού ξεκίνησε ὅταν χάσαµε τόν ὁρίζοντα πού µᾶς ἔδωσε ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος: ἀνήκουµε καί στή Δύση καί στήν Ἀνατολή. Ἀνήκουµε στήν Οἰκουµένη!
Ἡ κατάτµηση τῶν λαῶν, εἶναι µιά δύσκολη καί πολύπλοκη ἱστορική ἐξέλιξη πού δέν µπορεῖ νά ἀναπτυχθεῖ ἐδῶ. Ἡ δική µας προσπάθεια εἶναι νά «παντρέψουµε» τήν οἰκουµενική διάσταση –πού εἶναι χαρακτηριστικό τῆς φυλῆς µας– διατηρῶντας ἀκέραιη τήν Πίστη τῶν πατέρων µας καί τίς πατρογονικές παραδόσεις µας, ὥστε νά µήν προδώσουµε τίς παρακαταθῆκες πού παραλάβαµε. Ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς δέν φαίνεται νά στάθηκε ἀντάξιος αὐτῆς τῆς προσπάθειας, παρά τό γενναῖο τέλος τῆς ζωῆς του. Ὅµως, γιά νά µή θεωρηθοῦµε ὅτι τόν ἀδικοῦµε, ἄς πάρουµε τά πράγµατα ἀπό τήν ἀρχή, ὄχι ἀπό τό τέλος.
Ἡ οἰκογένειά του, προερχόταν ἀπό τή Μονεµβασία καί εἶχε δηµιουργήσει τήν περιουσία της, ἀπό τό ἐµπόριο παστῶν ψαριῶν. Ὅπως πολλοί νεόπλουτοι ἐπαρχιακοί ἔµποροι, µετακόµισαν στήν Κωνσταντινούπολη, ἐπιθυµῶντας νά δώσουν µιά «ἀριστοκρατική» χροιά στήν περιουσία τους. Αὐτό, δικαιολογεῖ ἐν µέρει τό σφοδρό κυνήγι του γιά τιµές καί ἀξιώµατα, πού ἦταν, µᾶλλον –σέ συνδυασµό µέ τό φθόνο;– ἡ κύρια αἰτία τῆς ἀντιπαλότητάς του µέ τόν προσωπικό φίλο τοῦ αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου, τόν Γεώργιο Φραντζῆ.
Πράγµατι, παντρεύτηκε τήν θυγατέρα τοῦ αὐτοκράτορα Ἰωάννη τοῦ Ζ΄ τοῦ Παλαιολόγου, τήν εὐγενέστερη σέ καταγωγή καί θέση µετά τήν Βασίλισσα Ἑλένη Δραγάσαινα Παλαιολογίνα, τήν ἁγία µητέρα τοῦ τελευταίου αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου. Αὐτό δέν τοῦ ἀρκοῦσε, ἀλλά ἐπεδίωκε πάντοτε νά ἔχει αὐτός καί τά παιδιά του τούς µεγαλύτερους τίτλους, ἀντιδρῶντας φανερά καί µέ σφοδρότητα, ὅταν θεωροῦσε ὅτι ὁ Φραντζῆς τόν ξεπερνοῦσε.
Γιά νά µήν τόν ἀδικήσουµε, παραθέτουµε τήν περιγραφή τοῦ χαρακτήρα του ἀπό τόν ἱστορικό Κριτόβουλο τόν Ἴµβριο: «ὁ Νοταρᾶς ἦταν εὐσεβής, πιστός στό Θεό καί διακρινόταν γιά τή σύνεσή του. Τούς ξεπερνοῦσε ὅλους στή σοφία, διέθετε παρρησία γνώµης καί ἐλευθερία ψυχῆς, ἦταν ρωµαλέος, ἀγέρωχος καί µέ ψυχική ἀγαθότητα σέ ὅλες του τίς πράξεις, γι’ αὐτό καί διατηρήθηκε στίς θέσεις τῆς πολιτείας, ἀποκτῶντας µεγάλη πολιτική δύναµη, δόξα καί πλοῦτο.»
Πολύ κολακευτική περιγραφή, ἄν καί ἀντιφατική, ἀφοῦ ἡ εὐσέβεια µέ τό ἀγέρωχο τοῦ χαρακτήρα δέν συµβιβάζεται, ὅπως δέν συµβιβάζεται ἡ ψυχική ἀγαθότητα µέ τή µικρότητα τῶν ἀντιδράσεων πού ἔδειξε σέ κρίσιµες περιστάσεις. Ἐπίσης ἡ σύνεση καί ἡ σοφία δέν συµβιβάζεται µέ τό γεγονός ὅτι οἱ ἐχθροί του, ἦσαν σηµαντικά περισσότεροι ἀπό τούς φίλους του.
Αὐτό πού ἔχει µείνει σάν χαρακτηριστικό τοῦ Λουκᾶ Νοταρᾶ, εἶναι ὅτι ὑπῆρξε σφόδρα ἀντίθετος µέ τήν προσπάθεια προσέγγισης τῆς Δύσης, πού ἔκανε ὁ αὐτοκράτορας Κωνσταντῖνος, ὕστερα ἀπό προτροπή τοῦ φίλου του Γεώργιου Φραντζῆ. Αὐτή ἡ προσπάθεια ἔφτασε πράγµατι πολύ µακριά, ἀφοῦ γιά πρώτη φορά κατέληξε σέ συλλείτουργο παπικῶν καί ὀρθοδόξων στήν Ἁγία Σοφία. Ἦταν πράγµατι µιά λάθος ἀποστροφή πρός τή Δύση –ὄχι λιγότερο ἐχθρό µας ἀπό τίς ὀρδές τῆς Ἀνατολῆς– πού ἐξακολουθεῖ νά ἐπαναλαµβάνεται µέχρι σήµερα, πεντακόσια ἑξῆντα τέσσερα χρόνια µετά! Ὡστόσο, ὁ ἱστορικός Δούκας ἀναφέρει ὅτι «καί αὐτός ὁ βασιλεύς πεπλασµένως κατένευσεν». Εἶχε ἤδη ἀπειληθεῖ ἀπό τόν πάπα Νικόλαο τόν Ε΄, ὁ ὁποῖος, σάν ἀπάντηση στό αἴτηµα βοήθειας τοῦ Κωνσταντίνου ἔγραψε: «ὅποιος εὑρίσκεται ἔξω ἀπό τήν ἐκκλησιαστική ἑνότητα µέ τόν πάπα, τιµωρεῖται σκληρά». Σάν ἀποτέλεσµα αὐτῆς τῆς ἀπελπισµένης πράξης, ὁ τελευταῖος αὐτοκράτορας, ἀποδοκιµάστηκε τόσο ἀπό τούς ἀνθενωτικούς δικούς του, ὅσο καί ἀπό τούς δυτικούς –ἀκόµα καί ἀπό τόν καρδινάλιο Ἰσίδωρο καί τόν ἀρχιεπίσκοπο Λεονάρδο πού ἦρθαν στήν Πόλη- οἱ ὁποῖοι δέν πείσθηκαν γιά τήν εἰλικρίνεια τῆς προσέγγισής του. Ἴσως καί αὐτός νά ἦταν ὁ λόγος πού ἡ Δύση δέν προσέφερε καµία οὐσιαστική βοήθεια, ἐκτός ἀπό τούς ἀνθρώπους πού προσωπικά θέλησαν νά συµµετάσχουν στόν ἀγώνα µας καί ἔδωσαν τή ζωή τους γι’ αὐτό.
Ὁ Νοταρᾶς, ἴσως εἶπε, ἴσως δέν εἶπε τήν περίφηµη φράση πού τοῦ καταλογίζεται, δηλαδή ὅτι προτιµάει νά δεῖ στήν Πόλη «τουρκικόν φακιόλιον παρά τήν παπικήν τιάραν». Αὐτό ὅµως δέν τόν ἐµπόδισε νά βγάλει µεγάλο µέρος τῆς περιουσίας του σέ τράπεζες τῆς Βενετίας καί νά στείλει καί τή θυγατέρα του µαζί µέ τή θεία της ἐκεῖ, πρίν ἀρχίσει ἡ πολιορκία τῆς Πόλης, ἐνῶ ὁ αὐτοκράτοράς του ἔψαχνε ἀπεγνωσµένα γιά ἕνα δάνειο πού θά τοῦ ἔδινε τή δυνατότητα νά πληρώσει περισσότερους µισθοφόρους στρατιῶτες. Μήν ξεχνᾶµε τό γεγονός ὅτι ὁ Οὑρβανός πρόσφερε τό κανόνι του πρῶτα στόν Κωνσταντῖνο, κι ὅταν ἐκεῖνος δέν µποροῦσε νά τό χρηµατοδοτήσει, τότε στράφηκε στόν Μωάµεθ.
Μπορεῖ, ἐπίσης, νά µήν εἶναι ἀλήθεια αὐτό πού ἀναφέρει ὁ Φραντζῆς ὅτι, δηλαδή, ὁ Νοταρᾶς κρατοῦσε τά χρήµατα πού τοῦ ἔδινε ὁ αὐτοκράτορας γιά τίς ἀνάγκες τοῦ στρατοῦ, γιά νά ἐξαγοράσει τόν κατακτητή, ὅπως µπορεῖ νά µήν εἶναι ἀλήθεια τό ὅτι ἀκόµα καί ὁ ἴδιος ὁ Μωάµεθ ἀγανάκτησε µέ τό µέγεθος τοῦ πλούτου του καί τόν ρώτησε γιατί δέν τόν διέθεσε στόν βασιλέα του ἀντί νά τοῦ τόν προσφέρει. Δέν µπορεῖ ὅµως κανείς νά ἀρνηθεῖ τή µαρτυρία τοῦ Νικολό Μπάρµπαρο, ἑνός Βενετοῦ ἰατροῦ –πού ἔζησε τήν πολιορκία καί ἔγραψε ἡµερολόγιο τῶν καθηµερινῶν γεγονότων– ὁ ὁποῖος ἀγανακτεῖ µέ τά χρήµατα πού πρόσφεραν οἱ ἀξιωµατοῦχοι στό σουλτάνο καί µέ τούς κρυµµένους θησαυρούς πού βρῆκαν καί λεηλάτησαν οἱ Τοῦρκοι. Ἕνας, λέει, µάλιστα, πρόσφερε στό σουλτάνο 30.000 δουκάτα, ἐνῶ οἱ ἴδιοι αὐτοί πλούσιοι ἀξιωµατοῦχοι, εἶχαν ἀναγκάσει τόν βασιλέα τους νά πάρει ἀπό τίς µονές τά χρυσά καί ἀσηµένια σκεύη, γιά νά µήν αὐξήσει τούς φόρους τους!
Ἄνθρωπος σοφός καί εὐσεβής, δέν ἀπαντάει σέ ἕναν ξένο πολέµαρχο, πού ἄφησε τόν τόπο του καί ἦρθε νά δώσει τή ζωή του σέ ἕνα κοινό ἀγῶνα, µέ τόν τρόπο πού ἀπάντησε ὁ Μέγας Δούκας Λουκᾶς Νοταρᾶς στόν Ἰωάννη Ἰουστινιάνη, ὅταν τοῦ ζήτησε νά µεταφερθοῦν κάποια κανόνια ἀπό τίς ἐφεδρεῖες τῶν θαλασσινῶν τειχῶν, στό Μεσοτείχιο, ἐκεῖ πού εἶχαν νά ἀντιµετωπίσουν τά µεγάλα κανόνια τοῦ Μωάµεθ καί πού γινόταν ἡ σφοδρότερη µάχη. Καί χρειάστηκε νά ἐπέµβει ὁ ἴδιος ὁ αὐτοκράτορας γιά νά ἐπαναφέρει τήν τάξη!
Κατά τή διάρκεια τῆς πολιορκίας, ὁ Μέγας Δούκας εἶχε τήν εὐθύνη ἑνός ἐφεδρικοῦ σώµατος, πού βοηθοῦσε στήν ὑπεράσπιση τῶν θαλασσίων τειχῶν, στήν συνοικία Πέτρα, ἐνῶ ὁ Νικηφόρος Παλαιολόγος κρατοῦσε ἕνα δεύτερο ἐφεδρικό σῶµα στό Ναό τῶν Ἁγ. Ἀποστόλων. Ἀποστολή τους ἦταν νά ἀνακαλύπτουν τίς σήραγγες πού ἔσκαβαν οἱ Τοῦρκοι γιά νά περάσουν κάτω ἀπό τά θαλάσσια τείχη καί νά τίς καταστρέφουν. Στήν ἀποστολή αὐτή καί οἱ δύο ἀρχηγοί ἀνταποκρίθηκαν µέ µεγάλη ἐπιτυχία.
Ὅµως, γιατί ἀρνήθηκε ὁ Λουκᾶς Νοταρᾶς νά δώσει τά κανόνια πού τοῦ ζήτησε ὁ Ἰουστινιάνης ἀφοῦ δέν τοῦ ἦταν τόσο ἀπαραίτητα στήν ἐφεδρεία, ὅσο ἦταν ἀπαραίτητα στά χερσαῖα τείχη; Ὁ λόγος τῆς ἀρνήσεώς του εἶναι δύσκολο νά ἀπαντηθεῖ.
Τό ὅτι ὁ Μέγας Δούκας προετοιµάστηκε γιά τήν «ἑπόµενη µέρα», γιά τή ζωή κάτω ἀπό ἕνα νέο ἀφέντη, εἶναι µᾶλλον βέβαιο. Ἔχοντας κλειστεῖ σέ ἕνα πύργο, µαζί µέ τόν Ὀρχάν –ἕνα συγγενή τοῦ Μωάµεθ, πού εἶχε καταφύγει στήν Πόλη γιά νά γλιτώσει τήν «ἐκκαθάριση» πού ἔκανε ὁ νέος σουλτάνος στούς συγγενεῖς του, γιά νά µή τοῦ ἀπειλήσουν τό θρόνο– παραδόθηκε στούς Τούρκους. Ὁ Ὀρχάν φόρεσε τά ράσα ἑνός µοναχοῦ καί προσπάθησε νά δραπετεύσει καί, ἤ σκοτώθηκε πέφτοντας ἀπό τόν πύργο, ἤ κατέφυγε σέ κάποιο πλοῖο ὅπου ἀναγνωρίστηκε καί ἀποκεφαλίστηκε. Ὁ Μέγας Δούκας ὅµως στάθηκε µπροστά στό σουλτάνο µέ ὅλο τό βάρος τῆς θέσης του, δεχόµενος τίς ὑποσχέσεις ἑνός σηµαντικοῦ ρόλου στή νέα κατάσταση –ἴσως καί διοικητή τῆς Πόλης- καί ἀπολογήθηκε γιά τήν ἀντίσταση πού προέβαλε ὁ αὐτοκράτοράς του, ἀφήνοντας αἰχµές ὅτι εἶχε ὑποστήριξη ἀπό τό τουρκικό στρατόπεδο, αἰχµές πού ἐπιβάρυναν τόν Χαλίλ πασᾶ, ἕνα νηφάλιο ἄνθρωπο, φίλο τοῦ αὐτοκράτορα, πού πάντοτε προσπαθοῦσε νά βοηθήσει τούς Ρωµαίους καί πού ἀποκεφαλίστηκε ἀµέσως µετά ἀπό τόν Μωάµεθ.
Κάποιοι ὑποστηρίζουν ὅτι τό τέλος τοῦ Λουκᾶ Νοταρᾶ δέν ἦταν καί τόσο εὐγενικό ὅσο παρουσιάζεται, ὅτι ἡ διαταγή τοῦ σουλτάνου νά ἀποκεφαλιστεῖ καί αὐτός καί ὁ γιός καί ὁ γαµπρός του, δέν τοῦ ἄφηνε ἐπιλογή. Μπορεῖ αὐτό νά εἶναι συκοφαντία. Μπορεῖ πράγµατι, στό τέλος, ἡ ἀξιοπρέπεια τῆς γενιᾶς καί τῆς θέσης του νά ὑπερίσχυσαν καί νά κέρδισε ἕνα τιµηµένο θάνατο. Κανείς ὅµως δέν µπορεῖ νά πάρει πίσω τίς ἐπιπτώσεις τῶν πράξεών του, ἔστω κι ἄν τό θελήσει.
Ἐνδέχεται οἱ πληροφορίες πού ἔχουµε γιά τίς µέρες ἐκεῖνες νά εἶναι µπερδεµένες, λόγω τοῦ σπαραγµοῦ καί τῆς θλίψης τῶν ἀνθρώπων. Δέν εἶναι εὔκολο νά διακρίνει κανείς ἄν ἕνα κακό ἔχει δύο πρόσωπα ἤ ἕνα, ἄν ἡ εὐσέβεια εἶναι γιά κάποιους ὄντως εὐσέβεια, ἤ δεισιδαιµονία, ἤ µέσο αὐτοδικαίωσης καί πηγή ἀλαζονείας. Αὐτά, µόνον Ἕνας µπορεῖ νά τά ξέρει καί νά πεῖ τήν τελευταία καί ἔγκυρη κρίση. Ἐµεῖς, τό µόνο πού µποροῦµε νά κάνουµε εἶναι νά ἐξετάσουµε τούς ἑαυτούς µας. Μπορεῖ οἱ τυχόν ὁµοιότητες νά εἶναι τυχαῖες. Μπορεῖ ὅµως καί νά µήν εἶναι καθόλου τυχαῖες, ἀλλά νά εἶναι µιά ἀνακύκλωση τῆς ἴδιας ἐµπάθειας, τοῦ ἴδιου φθόνου, τῆς ἴδιας ἀνάγκης αὐτοπροβολῆς, τῆς ἴδιας µικροπρέπειας πού ταλανίζει τό γένος µας ἐδῶ καί αἰῶνες. Ἴσως νά εἶναι οἱ ἴδιες ἁµαρτίες, πού ρίχνουν τή µακριά σκιά τους µέσα στό χρόνο καί στό χῶρο τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης καί ἐπαναλαµβάνουν τά ἴδια πράγµατα, µέ ἄλλα πρόσωπα...
ninetta1blogspot.com Νινέττα Βολουδάκη
«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀριθμ. Τεύχους 177
Μάϊος 2017
Ἐνδεικτική βιβλιογραφία:
Μιχαήλ Δούκα: ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΑΛΩΣΙΣ -Ἐκδ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ Ἀθῆναι 2000
Μιχαήλ Κριτοβούλου: ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΑΛΩΣΙΣ -Ἐκδ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ, Ἀθῆναι 1999
Λαονίκου Χαλκοκονδύλη:ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΑΛΩΣΙΣ -Ἐκδ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ , Ἀθῆναι 1997
Νέστορα Ἰσκεντέρη: Ρωσικό Χρονικό Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΚΑΙ Η ΑΛΩΣΙΣ ΤΗΣ ΠΟ-ΛΗΣ, Ἐκδ. ΚΕΔΡΟΣ 1978
Nicolo Barbaro: Diary of the siege of Constantinople -Translated by J.R.JONES
EXPOSITION PRESS New York, From the UNIVERSITY OF CINCINNATI LIBRARY (εὐγενῶς χορηγηθέντος ὑπό τοῦ καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστηµίου τοῦ Cincinnati κ. Κωνσταντίνου Πολυχρονίου)
Roger Crowley: 1453, HYPERION New York 2005
Roger Crowley: Constantinople the Last Great Siege 1453, Faber and Faber 2005
The Immortal Emperor: the life and legend of Constantine Paleologos, last Emperor of the Romans, Cambridge University Press 1992
Steven Runciman: The Fall of Constantinople 1453, Cambridge University Press 1965