Μέ Ὑπουργική Ἀπόφαση ἐκτοπίσθηκαν
οἱ Θεολόγοι καί διδάσκουν τά Θρησκευτικά
οἱ Φιλόλογοι!

Περίληψη Ὑποµνήµατος
τοῦ Πανελληνίου Συλλόγου Ἀναπληρωτῶν Θεολόγων

Μέσα στό πλαίσιο τῆς σηµερινῆς δύσκολης κατάστασης στήν Παιδεία ἡ ἐκπαιδευτική κοινότητα καλεῖται νά ἀγωνιστεῖ γιά νά προσφέρει τίς καλύτερες µαθησιακές καί παιδαγωγικές συνθῆκες στόν κάθε µαθητή. Ὅµως, ἡ γ’ ἀνάθεση τοῦ µαθήµατος τῶν Θρησκευτικῶν σέ συναδέλφους Φιλολόγους, δέν προάγει οὔτε τήν θρησκευτική παιδεία ἡ ὁποία κατοχυρώνεται ἀπό τό Σύνταγµα (ἄρθ. 16 παρ. 2), οὔτε τίς ἀπαιτήσεις τοῦ Θρησκευτικοῦ γραµµατισµοῦ στή Δευτεροβάθµια Ἐκπαίδευση. Δέν ἀνταποκρίνεται στίς ἀνάγκες τῶν µαθητῶν αὐτή ἡ πρόχειρη καί χωρίς ἐπιστηµονική τεκµηρίωση ἀνάθεση τοῦ µαθήµατος σέ ἄλλες εἰδικότητες, ἀφοῦ τό συγκεκριµένο µάθηµα δέν ἀφορᾶ µόνο στήν ἀπόκτηση γνώσεων, ἀλλά στήν κατανόηση µιᾶς βιωµατικῆς σχέσης µέ τήν θρησκεία ὡς πανανθρώπινο φαινόµενο καί ζωτικῆς σηµασίας γιά τήν καλλιέργεια καί τήν ψυχική ὡρίµανση τοῦ παιδιοῦ-ἐφήβου.
Οἱ στοχοθεσίες τῆς διδακτικῆς τοῦ µαθήµατος ὁριοθετοῦν καί τό ἔργο τοῦ διδάσκοντος, ἀναθέτοντας στούς ὤµους του τό ρόλο τοῦ ἀποδέκτη τῶν ἀποριῶν, ἀντιρρήσεων κι ἀµφιβολιῶν τῶν µαθητῶν, ἀλλά κυρίως τήν ὑπεύθυνη ἐνηµέρωσή τους γιά τίς ἀπαντήσεις πού παρέχονται ἀπό τή θρησκεία. Οἱ βασικές ἔννοιες γιά µιά τέτοια διδασκαλία θρησκευτικῆς ἀγωγῆς εἶναι ἡ διερεύνηση καί ἡ κατανόηση, καί προϋποθέτουν τήν ἔγκυρη καί τό κατά τό δυνατόν πλήρη γνώση τοῦ ἴδιου γιά αὐτά τά θέµατα. Προαπαιτοῦν τήν ἐµβάθυνση τοῦ διδάσκοντος στίς θεολογικές ἔννοιες, στήν ἀλληλουχία καί σύνδεσή τους, ὥστε νά καθοδηγήσει καί τούς µαθητές του¹, ἔχοντας ὑπ’ ὄψιν τήν ἰδιαιτερότητα τοῦ συγκεκριµένου µαθήµατος πού ἀφορᾶ τή συναισθηµατική, γνωστική καί ὁλιστική ἐµπλοκή τοῦ µαθητῆ µέ τή θρησκεία ἀλλά καί τή βιωµατική του ἐπαφή².

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΔΙΚΑΙΟ

Μιά ἀπόπειρα ἀντιπαραβολῆς
(Ε΄)

Ἡ παροχική πολιτική τοῦ Κράτους-Πρόνοιας

Στό προηγούµενο τεῦχος ἔγινε µιά σύντοµη ἀναφορά στίς ἔννοιες τῆς «φιλανθρωπίας» καί τοῦ «σεβασµοῦ στήν ἀξιοπρέπεια τοῦ ἀνθρώπου». Εἶναι δέ ἰδιαιτέρως σηµαντικό νά διερευνηθεῖ γιά ποιόν λόγο στή Βυζαντινή Ἀνατολή δέν ἄσκησε ἕλξη τό πρότυπο τοῦ µυθικοῦ Προµηθέα πού ἔκανε ἀνταρσία ἐνάντια στόν Θεό, ὅπως ἔγινε στή Δύση, ἰδίως κατά τήν περίοδο τοῦ Ροµαντισµοῦ. Ὡς παράδειγµα, ἀντί πολλῶν ἄλλων, θά µποροῦσαν νά ἀναφερθοῦν οἱ διαµαρτυρίες τοῦ πλοιάρχου Ἀχαάβ, µυθιστορηµατικοῦ ἥρωα τοῦ Χέρµαν Μέλβιλ: «Παραδέχοµαι τήν ἀπερίγραπτη, ἀπέραντη δύναµή σου. Ἀλλά ἐγώ ὡς τήν τελευταία πνοή τῆς ταραγµένης ζωῆς µου, θά ἀντιστέκοµαι στήν ἀπόλυτη καί ὁλοκληρωτική κυριαρχία της πάνω µου» καί: «Ποῦ πᾶνε ἀλήθεια οἱ φονιάδες, φίλε; Ποιός θά τούς καταδικάσει, ὅταν ὁ ἴδιος ὁ δικαστής εἶναι στό ἐδώλιο, χρόνια τώρα;». Πολλοί ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ ἔλλειψη τέτοιων φαινοµένων «ἐξέγερσης» πρέπει νά ἀποδοθεῖ στήν ἔλλειψη «ἐξατοµίκευσης» τοῦ βυζαντινοῦ ἀνθρώπου. Κατά τή γνώµη µας, ὅµως, τό φαινόµενο αὐτό µπορεῖ νά ἐξηγηθεῖ πολύ καλύτερα, ἐάν ληφθεῖ σοβαρά ὑπ΄ ὄψη ὅτι ἡ «ὑποκειµενοποιητική ἔγκληση» τοῦ Κυρίου πρός τόν Ἰώβ: «ζῶσε ὥσπερ ἀνήρ τήν ὀσφύν σου, ἐρωτήσω δέ σε, σύ δέ µοι ἀποκρῖναι» (ἀλλά καί τό «γνωσθέντες ὑπό τοῦ Θεοῦ» τοῦ ἀποστόλου Παύλου) ἀφοµοιώθηκε ἀπό τήν Πατερική παράδοση, ἡ ὁποία µέ τή σειρά της διαµόρφωσε τή νοοτροπία τῶν βυζαντινῶν, πού γνώριζαν ὅτι ἔχουν «locum standi» (=δικαίωµα παράστασης καί ἀκρόασης) ἀκόµη καί ἔναντι τοῦ Θεοῦ. Ὁ Μ. Βασίλειος ἀναφέρει σχετικά: «τήν ὑπερβολήν τῆς φιλανθρωπίας συνίστησι τό εἰς ἰσότιµον κρίσιν τόν Θεόν τοῖς ἑαυτοῦ οἰκέταις συγκαταβαίνειν» καί «πάλιν εἴρηται κριθήσεσθαι τόν Κύριον πρός πᾶσαν σάρκα, τοὐτέστιν, ἐν τῷ ἐξετασµῷ τῶν βεβιωµένων ἑκάστῳ, Ἑαυτόν ὑποβάλλει τῇ κρίσει». Τό ζήτηµα αὐτό βέβαια ὑπερβαίνει τίς δυνατότητες τοῦ παρόντος σχεδιάσµατος καί γιά τόν λόγο αὐτό θά περάσουµε ἤδη σέ µιά ἄλλη ἐκδήλωση τῆς βυζαντινῆς φιλανθρωπίας, ἐκείνη πού ὁδήγησε στήν ἐγκαθίδρυση κράτους προνοίας, παραθέτοντας ἐνδεικτικῶς σχετικές διατάξεις:
-Εἰσαγωγή τῶν Μακεδόνων:
-«Βασιλεύς ἐστίν ἔννοµος ἐπιστασία, κοινόν ἀγαθόν πᾶσι τοῖς ὑπηκόοις, µήτε κατά ἀντιπάθειαν τιµωρῶν, µήτε κατά προσπάθειαν ἀγαθοποιῶν, ἀλλά ἀναλόγως τοῖς ἀγωνοθέταις παρεχόµενος. Σκοπός τῷ βασιλεῖ τῶν ὄντων δι’ ἀγαθότητος ἡ φυλακή καί ἀσφάλεια καί τῶν ἀπωλολότων δι’ ἀγρύπνου ἐπιµελείας ἡ ἀνάληψις καί τῶν ἀπόντων διά σοφίας καί δικαίων τρόπων καί ἐπιτηδευµάτων ἡ ἀνάκτησις.
Τέλος τῷ βασιλεῖ τό εὐεργετεῖν, διό καί εὐεργέτης λέγεται καί ἠνίκα τῆς εὐεργεσίας ἐξατονήση, δοκεῖ κιβδηλεύειν κατά τούς παλαιούς τόν βασιλικόν χαρακτῆρα».
-Νεαρά 59 Λέοντος τοῦ Σοφοῦ:
«...Εἰ γάρ ὅπερ πατήρ τέκνοις, τοῦτο δεῖ τοῖς πολίταις εἶναι τούς νόµους, πρός ἕν µόνον τό συµφέρον καί σωτήριον τῶν πολιτευοµένων ὁρῶντας...»
Προοίµιο τοῦ Ἐπαρχικοῦ Βιβλίου: «ἵνα εὐσχηµόνως τό ἀνθρώπινον γένος πολιτεύηται καί µή θάτερος καταδυναστεύει θατέρου».
Τά ἐν λόγῳ παραθέµατα, µεταξύ ἄλλων, ἀναφέρονται στίς ἀρχές τῆς ἰσότητας καί τῆς ἀµεροληψίας, οἱ ὁποῖες εἶναι θεµελιώδεις ἀρχές τοῦ δικαίου, κατοχυρούµενες στό Ἑλληνικό Σύνταγµα (βλ. κυρίως ἄρθρο 4: «1. Οἱ Ἕλληνες εἶναι ἴσοι ἐνώπιον τοῦ νόµου...»), καθώς καί στίς ἀρχές τοῦ κράτους πρόνοιας (welfare state, βλ. µέ τή χαρακτηριστική τῶν νεωτέρων χρόνων χρήση τῆς ἀφηρηµένης ἔννοιας «Κράτος», ἀντί γιά τήν πιό συγκεκριµένη «ὁ βασιλεύς», π.χ. ἄρθρα 21: «1. Ἡ οἰκογένεια, ὡς θεµέλιο τῆς συντήρησης καί προαγωγῆς τοῦ Ἔθνους, καθώς καί ὁ γάµος, ἡ µητρότητα καί ἡ παιδική ἡλικία τελοῦν ὑπό τήν προστασία τοῦ Κράτους. 2. Πολύτεκνες οἰκογένειες, ἀνάπηροι πολέµου καί εἰρηνικῆς περιόδου, θύµατα πολέµου, χῆρες καί ὀρφανά ἐκείνων πού ἔπεσαν στόν πόλεµο, καθώς καί ὅσοι πάσχουν ἀπό ἀνίατη σωµατική ἤ πνευµατική νόσο ἔχουν δικαίωµα εἰδικῆς φροντίδας ἀπό τό Κράτος. 3. Τό Κράτος µεριµνᾶ γιά τήν ὑγεία τῶν πολιτῶν καί παίρνει εἰδικά µέτρα γιά τήν προστασία τῆς νεότητας, τοῦ γήρατος, τῆς ἀναπηρίας καί γιά τήν περίθαλψη τῶν ἀπόρων. 4. Ἡ ἀπόκτηση κατοικίας ἀπό αὐτούς πού τήν στεροῦνται ἤ πού στεγάζονται ἀνεπαρκῶς ἀποτελεῖ ἀντικείµενο εἰδικῆς φροντίδας τοῦ Κράτους. 5. Ὁ σχεδιασµός καί ἡ ἐφαρµογή δηµογραφικῆς πολιτικῆς, καθώς καί ἡ λήψη ὅλων τῶν ἀναγκαίων µέτρων ἀποτελεῖ ὑποχρέωση τοῦ Κράτους. 6. Τά ἄτοµα µέ ἀναπηρίες ἔχουν δικαίωµα νά ἀπολαµβάνουν µέτρων πού ἐξασφαλίζουν τήν αὐτονοµία, τήν ἐπαγγελµατική ἔνταξη καί τή συµµετοχή τους στήν κοινωνική, οἰκονοµική καί πολιτική ζωή τῆς Χώρας» καί 22: «1. Ἡ ἐργασία ἀποτελεῖ δικαίωµα καί προστατεύεται ἀπό τό Κράτος, πού µεριµνᾶ γιά τή δηµιουργία συνθηκῶν ἀπασχόλησης ὅλων τῶν πολιτῶν καί γιά τήν ἠθική καί ὑλική ἐξύψωση τοῦ ἐργαζόµενου ἀγροτικοῦ καί ἀστικοῦ πληθυσµοῦ... 5. Τό Κράτος µεριµνᾶ γιά τήν κοινωνική ἀσφάλιση τῶν ἐργαζοµένων, ὅπως νόµος ὁρίζει» τοῦ Ἑλληνικοῦ Συντάγµατος). Ὑπενθυµίζουν, ἐπίσης, µέ τόν προσωπικό καί ἀνθρωπιστικό τους τόνο, τήν ἀξίωση τοῦ θεωρητικοῦ τοῦ δικαίου R. Dworkin ὅτι συστατικό στοιχεῖο τοῦ κράτους πρέπει νά εἶναι ἡ ἀναγνώριση τοῦ θεµελιώδους δικαιώµατος ἑκάστου τῶν πολιτῶν νά τυγχάνει ἀπό τό κράτος ἴσης µεταχείρισης, ἐµπνεόµενης ἀπό φροντίδα καί σεβασµό («equal concern and respect»). Σηµειωτέον, ὅτι ἡ συζήτηση πού διεξάγεται στούς κόλπους τῶν πολιτικῶν φιλοσόφων σχετικά µέ τήν παροχή ἴσων εὐκαιριῶν σέ ὅλους µέ τή διασφάλιση ἴσης ἀφετηρίας ἐκκίνησης καί ἴσων ἐφοδίων («ἴσων εὐκαιριῶν» ἤ «ἴσων πιθανοτήτων εὐδοκίµησης») κατά τή σταδιοδροµία στή ζωή καθενός ἀτόµου, ὅπως καί κάθε γενιᾶς, ἤ ἀκόµη καί «ἴσων ἀποτελεσµάτων ἤ καρπῶν», πρέπει ἴσως νά συσχετισθεῖ µέ τίς ρυθµίσεις τοῦ Λευιτικοῦ γιά τήν προσωρινή µόνο, ἤτοι γιά µιά πεντηκονταετία, ἰσχύ τῆς πώλησης τῆς γῆς καί γιά τίς περιοδικές ἀφέσεις τῶν χρεῶν, ρυθµίσεις µέ τίς ὁποῖες ἀφήνεται µέν περιθώριο ἀνάπτυξης τῆς οἰκονοµικῆς πρωτοβουλίας καί αὐτενέργειας τῶν πολιτῶν, ἀλλά, τελικῶς, ἀποκαθίσταται ἀνά τακτά χρονικά διαστήµατα ἡ ἰσότητα ἀφετηρίας γιά κάθε νέα γενιά καί ἔτσι προλαµβάνεται ἡ διαιώνιση καί ἡ ἐπιδείνωση τῶν ἄνισων κατανοµῶν τῶν περιουσιακῶν ἀγαθῶν.
-Νεαρά 149, Ἰουστίνου τοῦ Β΄:
-«Μοναδική µας ἔγνοια, ὑπό τήν καθοδήγηση τοῦ Θεοῦ, εἶναι νά βλέπουµε τίς ἐπαρχίες, ὑπό τό κράτος τῶν νόµων καί ὑπό ἀσφαλῆ διοίκηση, νά ἀπολαµβάνουν τή δικαιοσύνη τῶν κυβερνητῶν καί ὅτι οἱ φόροι εἰσπράττονται ἀνελλιπῶς. Διότι δέν ὑπάρχει τρόπος νά διατηρεῖται τό κράτος, ἄν οἱ εἰσφορές δέν εἰσπράττονται. Χάρη σέ αὐτές ὁ στρατός λαµβάνοντας ὅ,τι εἶναι καθορισµένο γι’ αὐτόν, ἀντιστέκεται στούς ἐχθρούς καί προστατεύει τούς ὑπηκόους ἀπό τίς ἐπιθέσεις καί τήν κακότητα τῶν βαρβάρων, ἀλλά προστατεύει ἐπίσης τήν ὕπαιθρο καί τίς πόλεις ... καί τά ἄλλα σώµατα λαµβάνουν αὐτό πού πρέπει νά τούς ἀποδοθεῖ, τά τείχη καί οἱ πόλεις ἐπιδιορθώνονται ... καί (ἐπιτελεῖται) ὅ,τι ἄλλο ἔχει ἐπινοηθεῖ γιά τήν εὐηµερία τῶν ὑπηκόων. Μέ τρόπο ὥστε οἱ εἰσφορές τους νά µεταβιβάζονται καί νά ξοδεύονται εἴτε γι’ αὐτούς εἴτε ἀπό αὐτούς καί νά µήν ἔρχεται πίσω σέ ἐµᾶς ἀπολύτως τίποτα ἐκτός ἀπό τίς ἔγνοιες µας γι’ αὐτούς πού δέν µένουν ὡστόσο χωρίς ἀνταµοιβή, ἐφ’ ὅσον ὁ µεγάλος Θεός καί Σωτῆρας µας Ἰησοῦς Χριστός, µέσα στή µεγάλη του ἀγάπη γιά τούς ἀνθρώπους, µᾶς χαρίζει ἐπιπλέον γιά τόν λόγο αὐτό πλῆθος ἀγαθῶν καί ἀνταµοιβῶν».
Σύµφωνα µέ τόν Denis Feissel (Βυζαντινός Κόσµος I, ἐκδ. Πόλις) ὁ ἄνω νόµος τοῦ Ἰουστίνου Β’ ὁρίζει τό σύστηµα λειτουργίας ἑνός «κράτους πρόνοιας» πολύ πρίν τήν ἐµφάνιση τοῦ ὅρου. Ἐπισηµαίνεται ἀκόµη ὁ τονισµός στό κείµενο τῆς «ἔγνοιας» τοῦ αὐτοκράτορος γιά τούς ὑπηκόους του, καθώς καί ἡ ρητή διευκρίνιση ὅτι τά ἔσοδα τοῦ κράτους ἀπό τούς φόρους ἀναδιανέµονται καί ἀποδίδονται σέ δαπάνες µέ σκοπό τήν εὐηµερία τῶν ὑπηκόων καί ὄχι πρός πλουτισµό τοῦ αὐτοκράτορος, ὁ ὁποῖος ἀποβλέπει µόνο στήν ἀνταµοιβή τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἀρχή τῆς συνέχειας τῶν δηµοσίων ὑπηρεσιῶν, µέ τίς ὁποῖες διασφαλίζεται ἡ παροχή ζωτικῶν δηµοσίων ἀγαθῶν (ὅπως ἡ ἄµυνα, ἡ ἀσφάλεια, ἀγαθά πού σχετίζονται µέ τή διαφύλαξη τῆς ἀνθρώπινης ἀξιοπρέπειας, ἡ εἰδικότερη ἀρχή τῆς βιωσιµότητας τῶν ἀσφαλιστικῶν ταµείων) συνιστᾶ ἀρχή καί τοῦ σηµερινοῦ Ἑλληνικοῦ Συντάγµατος.
Σηµειώνεται πώς ὁ ἱστορικός Εὐσέβιος, ἐπίσκοπος Καισαρείας, γράφει γιά τόν Μεγάλο Κωνσταντῖνο ὅτι «ἐµφανίστηκε χάρη στήν ἐπιείκεια τοῦ Θεοῦ ὡς γενική εὐλογία γιά τήν ἀνθρωπότητα» καί ὅτι «ὅπως ὁ ἥλιος πού ἀνεβαίνει πάνω ἀπό τή γῆ µεταδίδει γενναιόδωρα τίς ἀκτῖνες τοῦ φωτός του σέ ὅλα, ἔτσι καί ὁ Κωνσταντῖνος, ἀνεβαίνοντας καί λάµποντας ὑπεράνω τῶν αὐτοκρατορικῶν παλατιῶν, ὡσάν νά συνανέτειλε µέ τόν φωστήρα τοῦ οὐρανοῦ, ἐξέλαµπε τήν καλοκαγαθία του σέ ὅσους παραβρίσκονταν κοντά του». Τό αὐτό, ἀλλά µέ ἀρνητικό πρόσηµο, ἐπιβεβαιώνει ὁ ἱστορικός Ζώσιµος, λέγοντας γιά τόν Μεγάλο Κωνσταντῖνο σέ ἕνα κείµενο πού συνοψίζει τά διαχρονικά παράπονα τῶν πλουσίων γιά τή χρηµατοδοτούµενη ἀπό φόρους κοινωνική πολιτική: «διετέλεσε δωρεαῖς οὐκ ἐν δέοντι γινοµέναις, ἀλλά εἰς ἀναξίους καί ἀνωφελεῖς ἀνθρώπους τούς φόρους ἐκδαπανῶν καί τοῖς εἰσφέρουσι γινόµενος φορτικός, τούς δέ µηδέν ὠφελεῖν δυναµένους πλουτίζων. Τήν γάρ ἀσωτίαν ἡγεῖτο φιλοτιµίαν» (στό «Μέγας Κωνσταντῖνος» τοῦ Κώστα Καραστάθη, ἐκδ. Ἄθω).
Ἀκόµη, ὁ Κωνσταντῖνος Ἀρµενόπουλος στήν Ἑξάβιβλο ἀναφέρει ὅτι µιά ὁµάδα ἀξιωµατούχων µέ τό ὄνοµα «ἐρευνηταί», ἀντίστοιχοι µέ τούς σηµερινούς «κοινωνικούς λειτουργούς», εἶχαν τό καθῆκον νά ἐρευνοῦν τήν πρωτεύουσα πρός ἐξεύρεση τῶν φτωχῶν. Οἱ νέοι καί ὑγιεῖς ἀπό αὐτούς προσλαµβάνονταν στά δηµόσια ἀρτοποιεῖα, στούς δηµόσιους κήπους ἤ σέ ἄλλες ἐργασίες, ἐνῶ οἱ ἄρρωστοι καί οἱ γέροντες στέλνονταν σέ ἱδρύµατα γιά ἰατρική καί ἄλλου εἴδους περίθαλψη. Οἱ ἄνεργοι ξένοι στέλνονταν πίσω στήν πατρίδα τους. Ἐπίσης, ὁ αὐτός ἀναφέρει ὅτι ἡ κυβέρνηση, προκειµένου νά ἐξασφαλίζει τήν ἀπελευθέρωση τῶν αἰχµαλώτων πολέµου, εἶχε ἐξουσιοδοτήσει τούς ἐπισκόπους καί ἄλλους κληρικούς πού ἦταν ὑπεύθυνοι γιά τήν ἐκκλησιαστική περιουσία νά πωλοῦν ἤ νά ὑποθηκεύουν ὄχι µόνο τά κοινά περιουσιακά στοιχεῖα τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά ἀκόµη καί ἱερά σκεύη γιά τήν ἀπελευθέρωση τῶν αἰχµαλώτων (στό «Πενία, κοινωνία καί φιλανθρωπία στόν Μεταγενέστερο Μεσαιωνικόν Ἑλληνικό Κόσµο» τοῦ Δηµητρίου Κωνσταντέλου, ἐκδ. Βάνια).
-Ἰουστινιανός Ἰουλιανῷ, Ἐπάρχῳ Πραιτωρίων:
«Σχετικά µέ τίς ἐτήσιες προσόδους ἤ πόρους πού εἰσπράττονται ἀπό τίς πόλεις ἤ ἀπό δηµόσια ἤ ἀπό ἰδιωτικά χρήµατα ... εἴτε γιά ἔργα εἴτε γιά ἀγορά σίτου εἴτε γιά δηµόσιο ρεῦµα εἴτε γιά τά λουτρά εἴτε γιά τά λιµάνια εἴτε γιά τά τείχη ἤ γιά τίς οἰκοδοµές πύργων ἤ γεφυρῶν ἤ ἐπισκευή ὁδοστρωµάτων ... θεσπίζουµε νά συνεδριάζουν ὁ θεοφιλέστατος ἐπίσκοπος καί τρεῖς τῶν εὐυπολήπτων προυχόντων τῆς πόλης, ὥστε νά ἐποπτεύουν τά γενόµενα ἔργα καί νά προετοιµάζουν τήν ἐπιµέτρηση καί τήν ἀπόδοση λογαριασµοῦ ἀπό ἐκείνους πού τά διαχειρίστηκαν καί νά γίνεται φανερή σέ ὑπόµνηµα ἡ ὁλοκλήρωση τοῦ ἔργου ἤ ἡ διάθεση τῶν πρός ἀγορά σίτου χρηµάτων ἤ τῶν χρηµάτων γιά τά λουτρά ἤ τίς ὁδούς ἤ τή διοχέτευση τῶν ὑδάτων ἤ ἄλλα παρόµοια. Τά ἀνωτέρω θεσπίζουµε νά διατηροῦνται, ὥστε νά ἀπαλλάσσεται τῆς εὐθύνης ἐκεῖνος πού διοίκησε τά ἔργα ἤ ὅτι ἀπέδωσε τήν ὀφειλόµενη ἀποζηµίωση, ἐάν διαπιστώθηκε ἡ εὐθύνη του».
-Ἰουστινιανοῦ πρός Ἰουλιανόν, Ἔπαρχον Πραιτωρίων:
«Γιά νά ὑπάρχει ἡ προσήκουσα διάκριση µεταξύ τοῦ θείου καί δηµοσίου δικαίου καί τῶν ἰδιωτικῶν συµφερόντων, θεσπίζουµε, ἐάν κάποιος κατέλιπε κληρονοµία τινά ἤ κληροδοσία ἤ καταπίστευµα ἤ δυνάµει δωρεᾶς ἔδωσε κάτι ἤ πώλησε εἴτε στίς ἅγιες ἐκκλησίες εἴτε στούς σεπτούς ξενῶνες ἤ στά πτωχοκοµεῖα ἤ στά µοναστήρια τῶν ἀρρένων ἤ τῶν παρθένων ἤ στά ὀρφανοτροφεῖα ἤ στά γηροκοµεῖα, ἀλλά καί σέ πόλεις, ἡ ἀπαίτηση τῶν καταλειφθέντων ἤ δωρηθέντων ἤ πωληθέντων νά εἶναι µακροχρόνια χωρίς νά περιορίζεται ἀπό τή συνηθισµένη παραγραφή. Ἀλλά καί ἄν καταλειφθοῦν ἤ δωρηθοῦν µέ νόµιµο τρόπο χρήµατα ἤ κάποια πράγµατα µέ σκοπό τήν ἀπολύτρωση αἰχµαλώτων κρίνουµε νά εἶναι καί τούτων ἡ ἀπαίτηση µακροτάτη..».
Μέ τήν ἄνω διάταξη ὁρίζεται ἡ παραγραφή τῶν ἀπαιτήσεων (:ὅταν µιά ἀπαίτηση παραγραφεῖ µετά τήν πάροδο συγκεκριµένου χρόνου, παύει νά εἶναι ἐξαναγκαστῆ καί ἑποµένως δέν ἐπιτρέπεται νά ἐκδοθεῖ δικαστική ἀπόφαση πού τήν ἐπιδικάζει), πού προέρχονται ἀπό κληρονοµιές, δωρεές ἤ πωλήσεις ὑπέρ κοινωφελῶν σκοπῶν, νά εἶναι µεγαλύτερη ἀπό τή συνήθη παραγραφή τῶν κοινῶν ἀπαιτήσεων. Προφανής σκοπός εἶναι νά διασφαλισθεῖ ὅτι οἱ ἀπαιτήσεις αὐτές τελικῶς θά εἰσπραχθοῦν, ὥστε τό προϊόν τους νά διατεθεῖ πράγµατι ὑπέρ τῶν σκοπῶν γιά τούς ὁποίους διατέθηκαν.
-Λέοντος καί Ἀνθεµίου πρός τόν Ἔπαρχον Πραιτωρίων Διόσκουρον:
«Ἀποφασίζουµε νά παραµένουν ἐσαεί ἔγκυρα καί ἀµείωτα ὅλα τά προνόµια τά ὁποῖα χορηγήθηκαν ἀπό τούς προηγούµενους ἡγεµόνες ἤ ἀπό τή γαληνότητά µας ἤ δυνάµει δικαστικῶν ἀποφάσεων ἤ ἀπό γενναιοδωρία σέ ὁποιουσδήποτε καιρούς ἤ ἐθιµικά ... σέ ὀρφανοτροφεῖα ἤ σέ ἀσκητήρια ἤ σέ ἐκκλησίες ἤ σέ πτωχοκοµεῖα ἤ σέ µοναστήρια καί σέ ἄλλους ἀνθρώπους καί ἐπιπροσθέτως στά πράγµατα πού τούς ἀνήκουν ὑπό τή φροντίδα τοῦ Νίκωνος, ἀνδρός θεοφιλεστάτου, πρεσβυτέρου καί ὀρφανοτρόφου ἤ στούς διαδόχους του κατά τό πρότυπο τοῦ µακαριωτάτης µνήµης Ζωτικοῦ, πού λέγεται ὅτι πρῶτος ἐπινόησε αὐτό τό εἶδος τῆς εὐσέβειας...».
Ἄλλη µιά διάταξη πού ἀποβλέπει στή διαφύλαξη τῆς περιουσίας κοινωφελῶν ἱδρυµάτων πρός ἐξυπηρέτηση τοῦ σκοποῦ τους. Σύµφωνα δέ µέ τόν Bernard Flusin (Βυζαντινός Κόσµος Ι, ἐκδ. Πόλις) τά φιλανθρωπικά ἱδρύµατα τοῦ Βυζαντίου ἔπαιξαν σηµαντικό ρόλο στή γέννηση τοῦ «νοσοκοµείου» ὡς θεσµοῦ.
Ἐπίσης: Τυπικόν τοῦ νοσοκοµείου τῆς Μονῆς Παντοκράτορος στήν Κωνσταντινούπολη ἐκδεδοµένο ἀπό τόν Ἰωάννη Β’ Κοµνηνό:
«Ἡ Αὐτοκρατορική Μεγαλειότητά µου ἀποφάσισε τήν ἵδρυση καί ἑνός νοσοκοµείου γιά πενήντα ἀσθενεῖς. Ὁρίζω τά ἑξῆς: Νά ὑπάρχουν πενῆντα ἄνετα κρεβάτια γιά τούς εἰσαγοµένους...Κάθε κρεβάτι νά ἔχει ἕνα στρῶµα, µιά κουβέρτα καί ἕνα µαξιλάρι...Τά πενῆντα κρεβάτια µοιράζονται σέ πέντε πτέρυγες... Σέ κάθε πτέρυγα νά ὑπηρετοῦν δύο γιατροί, τρεῖς ἀρχινοσοκόµοι, δύο βοηθητικοί νοσοκόµοι καί δύο ὑπηρέτες. Ἀπό τό προσωπικό τοῦ νοσοκοµείου τέσσερις νοσοκόµοι καί µία νοσοκόµα, δηλαδή ἕνα ἄτοµο γιά κάθε πτέρυγα, πρέπει νά διανυκτερεύουν κοντά στούς ἀρρώστους..Στή γυναικεία πτέρυγα νά ἔχουν ὑπηρεσία δύο γιατροί καί µιά γιατρίνα...Οἱ γιατροί πρέπει νά ἐπισκέπτονται τακτικά τό νοσοκοµεῖο κάθε µέρα...Μετά τήν προσήκουσα προσευχή νά ἐξετάζουν τούς ἀσθενεῖς µέ προσοχή καί εὐσυνειδησία, νά κάνουν πλήρη καί ἀκριβῆ διάγνωση τῆς πάθησης τοῦ καθενός, νά ὁρίζουν στόν καθένα τά κατάλληλα φάρµακα καί νά δίνουν σωστές ὁδηγίες. Πρέπει νά δείχνουν σέ ὅλους εὐσυνειδησία, γιατί κάποτε θά δώσουν λόγο γιά αὐτό στόν Παντοδύναµο. Καί οἱ πριµικήριοι (:διοικητικοί ὑπάλληλοι) ἐπίσης πρέπει νά ἐπισκέπτονται ὁ καθένας τό µήνα πού ἔχει ὑπηρεσία, κάθε µέρα τίς πτέρυγες καί νά ρωτοῦν κάθε ἀσθενή χωριστά πῶς νοσηλεύεται καί ἄν τό προσωπικό τόν περιποιεῖται, ὅπως πρέπει...Ἐπίσης πρέπει νά ἐπιθεωρεῖ τήν τροφή τῶν ἀσθενῶν καί τίς ὑπόλοιπες ὑπηρεσίες πού τούς προσφέρονται καθηµερινά..» (στό «Βυζαντινή Χιλιετία» τοῦ Hans-Georg Beck, ἐκδ. Μ.Ι.Ε.Τ.).

Νοµοµαθής

«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀρ. Τεύχους 175

Μάρτιος 2017

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΔΙΚΑΙΟ

Μιά ἀπόπειρα ἀντιπαραβολῆς
(Ε΄)

Ἡ παροχική πολιτική τοῦ Κράτους-Πρόνοιας

Στό προηγούµενο τεῦχος ἔγινε µιά σύντοµη ἀναφορά στίς ἔννοιες τῆς «φιλανθρωπίας» καί τοῦ «σεβασµοῦ στήν ἀξιοπρέπεια τοῦ ἀνθρώπου». Εἶναι δέ ἰδιαιτέρως σηµαντικό νά διερευνηθεῖ γιά ποιόν λόγο στή Βυζαντινή Ἀνατολή δέν ἄσκησε ἕλξη τό πρότυπο τοῦ µυθικοῦ Προµηθέα πού ἔκανε ἀνταρσία ἐνάντια στόν Θεό, ὅπως ἔγινε στή Δύση, ἰδίως κατά τήν περίοδο τοῦ Ροµαντισµοῦ. Ὡς παράδειγµα, ἀντί πολλῶν ἄλλων, θά µποροῦσαν νά ἀναφερθοῦν οἱ διαµαρτυρίες τοῦ πλοιάρχου Ἀχαάβ, µυθιστορηµατικοῦ ἥρωα τοῦ Χέρµαν Μέλβιλ: «Παραδέχοµαι τήν ἀπερίγραπτη, ἀπέραντη δύναµή σου. Ἀλλά ἐγώ ὡς τήν τελευταία πνοή τῆς ταραγµένης ζωῆς µου, θά ἀντιστέκοµαι στήν ἀπόλυτη καί ὁλοκληρωτική κυριαρχία της πάνω µου» καί: «Ποῦ πᾶνε ἀλήθεια οἱ φονιάδες, φίλε; Ποιός θά τούς καταδικάσει, ὅταν ὁ ἴδιος ὁ δικαστής εἶναι στό ἐδώλιο, χρόνια τώρα;». Πολλοί ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ ἔλλειψη τέτοιων φαινοµένων «ἐξέγερσης» πρέπει νά ἀποδοθεῖ στήν ἔλλειψη «ἐξατοµίκευσης» τοῦ βυζαντινοῦ ἀνθρώπου. Κατά τή γνώµη µας, ὅµως, τό φαινόµενο αὐτό µπορεῖ νά ἐξηγηθεῖ πολύ καλύτερα, ἐάν ληφθεῖ σοβαρά ὑπ΄ ὄψη ὅτι ἡ «ὑποκειµενοποιητική ἔγκληση» τοῦ Κυρίου πρός τόν Ἰώβ: «ζῶσε ὥσπερ ἀνήρ τήν ὀσφύν σου, ἐρωτήσω δέ σε, σύ δέ µοι ἀποκρῖναι» (ἀλλά καί τό «γνωσθέντες ὑπό τοῦ Θεοῦ» τοῦ ἀποστόλου Παύλου) ἀφοµοιώθηκε ἀπό τήν Πατερική παράδοση, ἡ ὁποία µέ τή σειρά της διαµόρφωσε τή νοοτροπία τῶν βυζαντινῶν, πού γνώριζαν ὅτι ἔχουν «locum standi» (=δικαίωµα παράστασης καί ἀκρόασης) ἀκόµη καί ἔναντι τοῦ Θεοῦ. Ὁ Μ. Βασίλειος ἀναφέρει σχετικά: «τήν ὑπερβολήν τῆς φιλανθρωπίας συνίστησι τό εἰς ἰσότιµον κρίσιν τόν Θεόν τοῖς ἑαυτοῦ οἰκέταις συγκαταβαίνειν» καί «πάλιν εἴρηται κριθήσεσθαι τόν Κύριον πρός πᾶσαν σάρκα, τοὐτέστιν, ἐν τῷ ἐξετασµῷ τῶν βεβιωµένων ἑκάστῳ, Ἑαυτόν ὑποβάλλει τῇ κρίσει». Τό ζήτηµα αὐτό βέβαια ὑπερβαίνει τίς δυνατότητες τοῦ παρόντος σχεδιάσµατος καί γιά τόν λόγο αὐτό θά περάσουµε ἤδη σέ µιά ἄλλη ἐκδήλωση τῆς βυζαντινῆς φιλανθρωπίας, ἐκείνη πού ὁδήγησε στήν ἐγκαθίδρυση κράτους προνοίας, παραθέτοντας ἐνδεικτικῶς σχετικές διατάξεις:
-Εἰσαγωγή τῶν Μακεδόνων:
-«Βασιλεύς ἐστίν ἔννοµος ἐπιστασία, κοινόν ἀγαθόν πᾶσι τοῖς ὑπηκόοις, µήτε κατά ἀντιπάθειαν τιµωρῶν, µήτε κατά προσπάθειαν ἀγαθοποιῶν, ἀλλά ἀναλόγως τοῖς ἀγωνοθέταις παρεχόµενος. Σκοπός τῷ βασιλεῖ τῶν ὄντων δι’ ἀγαθότητος ἡ φυλακή καί ἀσφάλεια καί τῶν ἀπωλολότων δι’ ἀγρύπνου ἐπιµελείας ἡ ἀνάληψις καί τῶν ἀπόντων διά σοφίας καί δικαίων τρόπων καί ἐπιτηδευµάτων ἡ ἀνάκτησις.