ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΡΧΕΣΘΑΙ
Στό προηγούµενο τεῦχος τοῦ περιοδικοῦ τέθηκε τό ἐρώτηµα, ἐάν ἡ Πολιτεία ἔχει δικαίωµα νά κλείνη Ἐκκλησίες. Δυστυχῶς, ὁρισµένοι δίνουν θετική ἀπάντηση στό ἀνωτέρῳ ἐρώτηµα προβάλλοντας τό ἐπιχείρηµα ὅτι: «Ὅταν ἀπαγορεύονται οἱ συναθροίσεις, ἑπόµενο εἶναι νά κλείνουν καί οἱ Ἐκκλησίες!»
Ὅµως, ἄλλο πρᾶγµα εἶναι οἱ λατρευτικές συνάξεις καί ἄλλο οἱ συναθροίσεις. Οἱ λατρευτικές συνάξεις προστατεύονται ἀπό τό ἄρθρο 13 τοῦ Συντάγµατος, ὅπου ρητά προβλέπεται ὅτι κάθε «γνωστή θρησκεία εἶναι ἐλεύθερη καί τά σχετικά µέ τή λατρεία της τελοῦνται ἀνεµπόδιστα ὑπό τήν προστασία τῶν νόµων». Ἀπό τήν ἀνωτέρῳ διάταξη προκύπτει ὅτι καταρχήν τό Κράτος, ὄχι µόνο δέν νοµιµοποιεῖται νά ἐµποδίζει τή θρησκευτική λατρεία, ἀλλά ὑποχρεοῦται µάλιστα νά τήν προστατεύει καί νά τήν διευκολύνει. Γιά παράδειγµα, ἔκφραση τῆς νοµοθετικῆς προστασίας τῆς λατρείας ἀποτελεῖ ὁ ποινικός κολασµός τῆς «διατάραξης θρησκευτικῶν συναθροίσεων». Ἐπιπλέον, τό γεγονός ὅτι ἀπαγορεύεται ἀπό τό νόµο ἡ σύλληψη «σέ καθιερωµένο τόπο ἱερουργίας γνωστῆς θρησκείας καί ὅσο διαρκεῖ ἡ ἱερουργία» (ἄρθρο 5 παρ. 2 στ. δ τοῦ Ν. 1867/1989).
Ἡ προστασία τῆς λατρείας περιλαµβάνει καί προστασία τοῦ ἐκκλησιασµοῦ, τῆς Θείας Κοινωνίας, τῆς νηστείας, τῆς θρησκευτικῆς ἀργίας, τῆς προσευχῆς, τῆς ἐνδυµασίας µέ ὁρισµένη περιβολή. Τό Σύνταγµά µας προστατεύει τό δικαίωµα κάθε πιστοῦ νά ἐκπληρώνει ὅλα τά θρησκευτικά του καθήκοντα, ὑπό τήν προϋπόθεση ὅτι ἐκτελεῖ καί τίς ὑποχρεώσεις του πρός τό Κράτος (π.χ. τήν ὑποχρέωση στράτευσης, τίς φορολογικές ὑποχρεώσεις) καί συµµορφώνεται πρός τούς γενικούς νόµους.
Γενικοί νόµοι εἶναι ἐκεῖνοι πού προστατεύουν ἕνα ἔννοµο ἀγαθό, χωρίς νά στρέφονται κατά ἑνός προσώπου ἤ ὁµάδας προσώπων καί χωρίς νά καθιστοῦν ἀδύνατη ἤ νά δυσχεραίνουν ἤ νά ἀποδυναµώνουν δυσανάλογα τήν ἄσκηση δικαιώµατος. Ἔτσι, εἶναι θεµιτός ὁ ἐλάχιστος δυνατός καί ἀπολύτως ἀναγκαῖος περιορισµός τῆς ἐλευθερίας τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης καί λατρείας, γιά τήν προστασία ἑνός ἄλλου δικαιώµατος, λ.χ. τοῦ δικαιώµατος στήν ὑγεία, ὑπό τήν προϋπόθεση ὅµως, ὅτι δέν θίγεται ὁ πυρήνας τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας. Ἡ ἀναστολή λειτουργίας τῶν χώρων θρησκευτικῆς λατρείας πλήττει τόν πυρήνα τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας, ἑποµένως δέν µπορεῖ νά γίνει συνταγµατικά ἀνεκτή. Πέραν τούτου, ἡ ἀναστολή δέν ἐπιβλήθηκε µέ γενικούς νόµους, ἀλλά µέ τήν Πράξη Νοµοθετικοῦ Περιεχοµένου τῆς 25ης Φεβρουαρίου 2020. Οἱ Πράξεις Νοµοθετικοῦ Περιεχοµένου δέν εἶναι γενικοί νόµοι, ἀλλά θεσπίζονται ἐκτάκτως, ὑπό αὐστηρές οὐσιαστικές καί τυπικές προϋποθέσεις.
Περαιτέρω, ὁποιοσδήποτε περιορισµός τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας θά πρέπει νά ἀφορᾶ ὅλες τίς θρησκεῖες καί ὅλα τά δόγµατα. Ἀπαγορεύεται ἡ ἐπιβολή εἰδικῶν περιορισµῶν στούς πιστούς ὁρισµένης θρησκείας. Γιά τό λόγο αὐτόν, ἡ τυχόν ἀπαγόρευση τῆς Θείας Κοινωνίας δέ θά µποροῦσε νά εἶναι συνταγµατικά ἀνεκτή, καθώς ἐξ ὁρισµοῦ θά ἀφοροῦσε µόνο τούς Ὀρθοδόξους Χριστιανούς.
Ὁ Ὁµότιµος Καθηγητής Συνταγµατικοῦ Δικαίου Π.Δ. Δαγτόγλου σηµειώνει στό σύγγραµµά του µέ τίτλο «Ἀτοµικά Δικαιώµατα»: «Τό γενικό συµφέρον τῆς δηµόσιας ὑγείας ὑπερτερεῖ κάθε θρησκευτικῆς ὑποχρέωσης καί δέν ἐπιτρέπει ἐξαιρέσεις ἀπό βασικούς ὑγειονοµικούς κανόνες (π.χ. περί σφαγῆς ζώων) ἤ ὑποχρεωτικούς ἐµβολιασµούς. Αὐτό ἰσχύει καί ὅταν δέ θίγεται ἡ δηµόσια ὑγεία, ἀλλά ἡ τήρηση τῆς θρησκευτικῆς ὑποχρεώσεως ἑνός προσώπου συνεπάγεται σπουδαῖο κίνδυνο ζωῆς ἤ ὑγείας γιά ἄλλο πρόσωπο». Αὐτό τό ἐπιχείρηµα χρησιµοποιεῖ τό σηµερινό πολιτικό σύστηµα καί παρουσιάζει τόν κορωναϊό σάν θανατηφόρο λοιµική νόσο, παραβιάζοντας τή θρησκευτική µας ἐλευθερία.
Ὡς πρός τήν τήρηση βασικῶν ὑγειονοµικῶν κανόνων δέν ὑπάρχει ἀσφαλῶς ἀντίρρηση. Εἶναι ὅµως ἡ πρώτη φορά στήν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας, ὅπου ἡ χρήση µάσκας σέ ὅλους τούς χώρους, ἀκόµα καί στούς Ἱερούς Ναούς, ἐπιβάλλεται καί παρουσιάζεται σάν βασικός ὑγειονοµικός κανόνας. Γιά τό ζήτηµα τοῦ ἐµβολιασµοῦ παραπέµπουµε στό ἄρθρο τοῦ ἰατροῦ κυτταρολόγου, Ἀλεξάνδρου Παναγιώτου «Ὁ ὅρκος τοῦ Ἱπποκράτη ἀπαγορεύει τούς ὑποχρεωτικούς ἐµβολιασµούς».
Ἐκεῖνο πού θά πρέπει ἐδῶ νά τονιστεῖ εἶναι πώς ἀπό καµία διάταξη τοῦ Συντάγµατος δέν προκύπτει ἀξιολογική ὑπεροχή τοῦ δικαιώµατος στή ζωή καί τοῦ δικαιώµατος στήν ὑγεία ἔναντι τῶν ὑπολοίπων δικαιωµάτων. Ἀντίθετα γίνεται παγίως δεκτό στή Νοµική Ἐπιστήµη, ὅτι τά συνταγµατικά δικαιώµατα δέν τελοῦν µεταξύ τους σέ σχέση ἱεράρχησης, ἐνῶ σέ περίπτωση µεταξύ τους σύγκρουσης σταθµίζονται µέ βάση τά ἑκάστοτε πραγµατικά δεδοµένα.
Ἐξ ἄλλου τό ἄρθρο 13 τοῦ Συντάγµατος κατοχυρώνει τό ἀπαραβίαστο τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης καί ἀπαγορεύει τή θρησκευτική λατρεία µόνο ἄν αὐτή προσβάλλει «τή δηµόσια τάξη ἤ τά χρηστά ἤθη», δέν ἀναφέρει τίποτα περί δηµόσιας ὑγείας. Χρηστά ἤθη εἶναι οἱ περί ἠθικῆς ἀντιλήψεις πού ἐπικρατοῦν σέ ὁρισµένο τόπο καί χρόνο. Δηµόσια τάξη καλεῖται τό σύνολο τῶν θεµελιωδῶν ἀρχῶν καί ἀντιλήψεων πού διέπουν τή ζωή σέ ὁρισµένο τόπο καί χρόνο, ὁ βιοτικός ρυθµός τῆς καθηµερινότητας. Δέν προβληµατίζεται κανείς ἀπό τούς ἰθύνοντες γιά τό ἐάν ἡ σηµερινή ὑγειονοµική κρίση παραβιάζει τήν Ἑλληνική δηµόσια τάξη;
Ἀκόµα καί ἐάν οἱ λατρευτικές συνάξεις θεωροῦνταν ἁπλές συναθροίσεις, καί πάλι δέν προκύπτει εὐθέως ἀπό τό Ἑλληνικό Σύνταγµα ἡ δυνατότητα ἀπαγόρευσής τους γιά τήν προστασία τῆς (δηµόσιας) ὑγείας.
Οἱ δηµόσιες συναθροίσεις προστατεύονται ἀπό τό ἄρθρο 11 τοῦ Συντάγµατος, πού ὁρίζει τά ἀκόλουθα: «1. Οἱ Ἕλληνες ἔχουν τό δικαίωµα νά συνέρχονται ἥσυχα καί χωρίς ὅπλα. 2. Μόνο στίς δηµόσιες ὑπαίθριες συναθροίσεις µπορεῖ νά παρίσταται ἡ ἀστυνοµία. Οἱ ὑπαίθριες συναθροίσεις µποροῦν νά ἀπαγορευτοῦν µέ αἰτιολογηµένη ἀπόφαση τῆς ἀστυνοµικῆς ἀρχῆς, γενικά, ἄν ἐξ αἰτίας τους ἐπίκειται σοβαρός κίνδυνος γιά τή δηµόσια ἀσφάλεια, σέ ὁρισµένη δέ περιοχή, ἀπειλεῖται σοβαρή διατάραξη τῆς κοινωνικοοικονοµικῆς ζωῆς, ὅπως ὁ νόµος ὁρίζει».
Στήν ἀνωτέρω διάταξη ὑπάγονται ὅλες οἱ δηµόσιες συναθροίσεις (µόνο οἱ δηµόσιες συναθροίσεις, ὄχι οἱ ἰδιωτικές), εἴτε λαµβάνουν χώρα στό ὕπαιθρο εἴτε σέ κλειστό χῶρο. Μόνο ὅµως οἱ ὑπαίθριες συναθροίσεις ὑπόκεινται σέ εἰδικούς περιορισµούς ἀπ’ εὐθείας ἐκ τοῦ Συντάγµατος. Ἡ ἀνωτέρω διάταξη δέν ἀναφέρει ρητά τή δυνατότητα ἀπαγόρευσης τῶν δηµοσίων συναθροίσεων, πού πραγµατοποιοῦνται σέ κλειστούς χώρους.
Γίνεται δεκτό, ὅτι καί οἱ δηµόσιες συναθροίσεις σέ κλειστούς χώρους εἶναι δυνατόν νά περιοριστοῦν µέ γενικούς νόµους. Ὁ κ. Δαγτόγλου ἀναφέρει τό ἑξῆς παράδειγµα: «Ἄν ἑποµένως σέ περίοδο ἐπιδηµίας ἀπαγορευθεῖ προσωρινά ἡ συγκέντρωση πολλῶν ἀνθρώπων σέ κλειστό χῶρο, δέ µπορεῖ παρ’ ὅλα αὐτά νά γίνει συνάθροιση µέ ἐπίκληση τοῦ γεγονότος ὅτι τό ἄρθρο 11 παρ. 1 δέν περιέχει ἐπιφύλαξη νόµου οὔτε ὑποβάλλει ἡ παρ. 2 τίς συναθροίσεις κλειστοῦ χώρου σέ ὁποιουσδήποτε περιορισµούς». Τονίζει ὅµως ὅτι σέ καµία περίπτωση δέν θά πρέπει νά καθίσταται ἀδύνατη ἤ νά δυσχεραίνεται δυσανάλογα ἡ ἄσκηση τῆς ἐλευθερίας τῆς συναθροίσεως.
Εἰς ἐπίρρωση τοῦ ἀνωτέρῳ παραδείγµατος γίνεται ἐπίκληση τοῦ ἄρθρου 9 τοῦ Ὁλλανδικοῦ Συντάγµατος, τό ὁποῖο ὁρίζει πώς: «τό δικαίωµα τῆς συναθροίσεως καί διαδηλώσεως ἀναγνωρίζεται χωρίς νά θίγεται ἡ εὐθύνη ἑκάστου ἔναντι τοῦ νόµου». Ἐπίσης, τό Γερµανικό Σύνταγµα ἐπιτρέπει περιορισµό τῶν ἀτοµικῶν δικαιωµάτων τῶν πολιτῶν σέ περίπτωση πανδηµίας. Τό Ἑλληνικό Σύνταγµα ὡστόσο δέν περιλαµβάνει καµία τέτοια διάταξη. Αὐτό θά πεῖ παγκοσµιοποίηση: νά ἐπιβάλλεις περιορισµούς στά δικαιώµατα τῶν πολιτῶν ἑνός Κράτους, µέ ἐπίκληση τοῦ Συντάγµατος ἑνός ἄλλου Κράτους!
Μόνο ἕνα νοµοθετικό κείµενο τῆς Ἑλληνικῆς ἔννοµης τάξεως προβλέπει τή δυνατότητα περιορισµοῦ τόσο τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας, ὅσο καί τῆς ἐλευθερίας τοῦ συνέρχεσθαι γιά τήν προστασία τῆς ὑγείας: ἡ Εὐρωπαϊκή Σύµβαση Δικαιωµάτων τοῦ Ἀνθρώπου ( στό ἑξῆς ΕΣΔΑ).
Ἀναλυτικότερα, τό ἄρθρο 9 παρ. 2 τῆς ΕΣΔΑ προβλέπει ὅτι: «Ἡ ἐλευθερία ἐκδηλώσεως τῆς θρησκείας, ἤ, τῶν πεποιθήσεων, δέν ἐπιτρέπεται νά ἀποτελέση ἀντικείµενον ἑτέρων περιορισµῶν πέραν τῶν προβλεποµένων ὑπό τοῦ νόµου καί ἀποτελούντων ἀναγκαῖα µέτρα, ἐν δηµοκρατικῇ κοινωνίᾳ διά τήν δηµοσίαν ἀσφάλειαν, τήν προάσπισιν τῆς δηµοσίας τάξεως, ὑγείας καί ἠθικῆς, ἤ τήν προάσπισιν τῶν δικαιωµάτων καί ἐλευθεριῶν τῶν ἄλλων». Τό δέ ἄρθρο 11 παρ. 2 τῆς ΕΣΔΑ ὁρίζει, ὅτι ἡ ἐλευθερία τοῦ συνέρχεσθαι «δέν ἐπιτρέπεται νά ὑπαχθῆ εἰς ἑτέρους περιορισµούς πέραν τῶν ὑπό τοῦ νόµου προβλεποµένων καί ἀποτελούντων ἀναγκαῖα µέτρα ἐν δηµοκρατικῇ κοινωνίᾳ, διά τήν ἐθνικήν ἀσφάλειαν, τήν δηµοσίαν ἀσφάλειαν, τήν προάσπισιν τῆς τάξεως καί πρόληψιν τοῦ ἐγκλήµατος, τήν προστασίαν τῆς ὑγείας καί τῆς ἠθικῆς, ἤ τήν προστασίαν τῶν δικαιωµάτων καί ἐλευθεριῶν τῶν τρίτων. Τό παρόν ἄρθρον δέν ἀπαγορεύει τήν ἐπιβολήν νοµίµων περιορισµῶν εἰς τήν ἄσκησιν τῶν δικαιωµάτων τούτων ὑπό µελῶν τῶν ἐνόπλων δυνάµεων, τῆς ἀστυνοµίας ἤ τῶν διοικητικῶν ὑπηρεσιῶν τοῦ Κράτους».
Ἀπό τήν ἁπλή ἀκόµα ἀντιπαραβολή τῶν δύο ἀνωτέρω διατάξεων τῆς ΕΣΔΑ µέ τά ἄρθρα 13 καί 11 τοῦ Συντάγµατος παρατηρεῖ ὁ ἀναγνώστης, ὅτι ἡ ΕΣΔΑ περιορίζει τά δικαιώµατα τῶν Ἑλλήνων Πολιτῶν περισσότερο ἀπό ὅτι ὁ Καταστατικός Χάρτης τῆς Χώρας µας! Ἐπιπλέον, ἡ ὁµοιότητα στή διατύπωση µεταξύ τῶν ἄρθρων 9 παρ. 2 καί 11 παρ. 2 τῆς ΕΣΔΑ εἶναι ἐνδεικτική τοῦ ὅτι ἡ ΕΣΔΑ δέν διακρίνει σαφῶς τίς θρησκευτικές συναθροίσεις ἀπό τίς ἁπλές δηµόσιες συναθροίσεις. Μᾶλλον ἔτσι ἐξηγεῖται τό ὅτι στίς ἡµέρες µας ὑπάρχουν Ἕλληνες πολῖτες πού δέν εἶναι σέ θέση νά διακρίνουν τίς λατρευτικές συνάξεις ἀπό τίς συναθροίσεις. Γίναµε ἐπί τέλους Εὐρωπαῖοι! Παραµένουµε ἄραγε Ἕλληνες;
Τό Σύνταγµα τῆς Ἐπιδαύρου τοῦ 1822 ὅριζε ὅτι: «Ὅσοι αὐτόχθονες κάτοικοι τῆς Ἐπικρατείας τῆς Ἑλλάδος πιστεύουσιν εἰς Χριστόν εἰσίν Ἕλληνες καί ἀπολαµβάνουσιν ἄνευ τινός διαφορᾶς ὅλων τῶν πολιτικῶν δικαιωµάτων». Αὐτό ἦταν τό δεύτερο ἄρθρο τοῦ Συντάγµατος τῆς Ἐπιδαύρου. Τό πρῶτο ὅριζε ὅτι: «Ἡ ἐπικρατοῦσα θρησκεία εἰς τήν Ἑλληνικήν Ἐπικράτειαν εἶναι ἡ τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδόξου τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας· ἀνέχεται ὅµως ἡ Διοίκησις τῆς Ἑλλάδος πᾶσαν ἄλλην θρησκείαν καί αἱ τελεταί καί ἱεροπραγίαι ἑκάστης αὐτῶν τελοῦνται ἀκωλύτως». Δέν προέβλεπε τό Σύνταγµα τῆς Ἐπιδαύρου περιορισµό στή θρησκευτική λατρεία οὔτε καί αὐτῶν ἀκόµα τῶν µή ἐπικρατουσῶν θρησκειῶν, τίς ὁποῖες κατά ρητή διατύπωση ἡ Ἑλληνική Διοίκηση ἁπλῶς «ἀνέχεται»!
Ἀκόµα ὅµως καί ἡ ΕΣΔΑ δέν δέχεται ἀπεριόριστους περιορισµούς τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας (καί τῆς ἐλευθερίας τοῦ συνέρχεσθαι), ἀλλά µόνο ὅσους προβλέπονται ἀπό τό νόµο καί ἀποτελοῦν «ἀναγκαῖα µέτρα ἐν δηµοκρατικῇ κοινωνίᾳ». Σύµφωνα µέ τό Εὐρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωµάτων τοῦ Ἀνθρώπου, «ἡ ἔννοια δηµοκρατική κοινωνία περιλαµβάνει πλουραλισµό, ἀνεκτικότητα καί εὐρύτητα πνεύµατος». Τό νά διώκονται ποινικά κληρικοί ἐπειδή τέλεσαν Ἱερά Μυστήρια ἁρµόζει σέ µιά δηµοκρατική κοινωνία; Τό νά ἀπειλοῦνται µέ πρόστιµο οἱ πιστοί, ἐπειδή συγκεντρώνονται ἔξω ἀπό κλειδαµπαρωµένους Ναούς ἁρµόζει σέ µιά δηµοκρατική κοινωνία; Τό νά διώκονται ποινικά, ὅσοι ὑποστηρίζουν ἀπόψεις ἀντίθετες ἀπό τίς κρατοῦσες καί «πολιτικῶς ὀρθές» σχετικά µέ τόν κορωναϊό, τί σχέση ἔχει µέ τόν πλουραλισµό καί τή Δηµοκρατία;
Ἀπό ὅ,τι φαίνεται δέν εἴµαστε οὔτε Ἕλληνες, οὔτε Εὐρωπαῖοι. Ζοῦµε (ἤ µᾶλλον ἁπλῶς ἐπιβιώνουµε) σέ µία τριτοκοσµική χώρα ὑπό ὁλοκληρωτικό καθεστώς. Εἶναι ὥρα ἐπί τέλους νά συνέλθουµε καί νά ὑπερασπιστοῦµε τήν Πατρίδα, τή Δηµοκρατία καί τήν Πίστη µας!
Ζωή Ἀγγελικούδη
Νοµικός
«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀριθμ. Τεύχους 218
Ὀκτώβριος 2020
- Π.Δ. Δαγτόγλου, Συνταγµατικό Δίκαιο- Ἀτοµικά Δικαιώµατα, A’ τόµος, ἔκδ. Α. Σάκκουλα, Ἀθήνα-Κοµοτηνή 2005, σ. 478-479.
- «Ἐνοριακή Εὐλογία, Ἔτος ΙΘ, Μάιος 2020, Ἄρ. Τεύχους 213, σ. 233 ἐπ.
- Π.Δ. Δαγτόγλου, Συνταγµατικό Δίκαιο- Ἀτοµικά Δικαιώµατα, Β’ τόµος, ἔκδ. Α. Σάκκουλα, Ἀθήνα-Κοµοτηνή 2005, σ. 841.
- Κ. Μαυριά – Α. Παντελῆ, Συνταγµατικά κείµενα, τόµος πρῶτος, ἔκδ. Α. Σάκκουλα 2007, σ. 25 ἐπ.
- Ε. Ρούκουνας, Διεθνής Προστασία τῶν Ἀνθρώπινων Δικαιωµάτων, Βιβλιοπωλεῖον τῆς Ἑστίας, Ἀθήνα 1995, σ. 134-135.