ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

ΠΟΣΟ ΑΞΙΟΠΙΣΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ

ΟΤΑΝ ΚΑΘΟΡΙΖΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ;

Σεξουαλικός προσανατολισμός, ταυτότητα φύλου καί ὁ ρόλος τοῦ φύλου.

Τόν  περασµένο Φεβρουάριο, δηµοσιεύτηκε στό περιοδικό µας ἡ ἐπιστολή τῆς κ. Γεωργίας Σ., ἰατροῦ, πού παρακολουθεῖ συστηµατικά ἀπό µιά Εὐρωπαϊκή Χώρα µέσῳ τοῦ You Tube τίς ὁµιλίες πού πραγµατοποιοῦνται στήν Πνευµατική µας Ἐστία¹. Στήν ἐπιστολή της αὐτή ἡ ἰατρός καταθέτει τίς σκέψεις της σχετικά µέ τό ἐρώτηµα «Γιατί οἱ γυναῖκες φορᾶµε παντελόνια;» πού τέθηκε στήν ὁµιλία µέ τίτλο «Πρεσβυτέρα ἤ σύζυγος; Καί… λόγια παντελονάτα!». Καταθέτει ἐπίσης τό πόσο ἄλλαξε ἡ ζωή της καί ἡ ψυχολογία της ἀπό τότε πού πῆρε τή σταθερή ἀπόφαση νά µήν φορέσει ξανά παντελόνι. Μέ ἀφορµή τήν ἐπιστολή ἀκολούθησε µία δεύτερη συζήτηση στήν ἐνορία µας σχετικά µέ τό παντελόνι ὡς γυναικεῖο ἔνδυµα.

Διάβασα τήν ἐπιστολή καί παρακολούθησα τίς ὁµιλίες µέ µεγάλο ἐνδιαφέρον. Πυροδότησαν τό ἐρευνητικό µου ἐνδιαφέρον. Βρῆκα λοιπόν ὁρισµένα ἰατρικά στοιχεῖα, τά ὁποῖα συνδέουν τό φῦλο τοῦ προσώπου µέ τήν ψυχολογία του.

 Τό φῦλο τοῦ ἀνθρώπου καθορίζεται ἀπό τά χρωµοσώµατα τοῦ φύλου (X καί Y), δύο ἀπό τά σαράντα τέσσερα χρωµοσώµατα πού βρίσκονται µέσα στά κύτταρα καί ἀποτελοῦν τό ἀνθρώπινο γενετικό ὑλικό (DNA). Τά  εἴκοσι δύο ζεύγη χρωµοσωµάτων εἶναι κοινά στούς ἄνδρες καί τίς γυναῖκες. Τό εἰκοστό τρίτο ζεῦγος χρωµοσωµάτων ἀποτελεῖται στούς µέν ἄνδρες ἀπό ἕνα χρωµόσωµα X καί ἕνα χρωµόσωµα Y (XY), στίς δέ γυναῖκες ἀπό δύο χρωµοσώµατα X (XX). Ὁ συνδυασµός αὐτός τῶν χρωµοσωµάτων τοῦ φύλου (XY ἤ XX) ἀποκαλεῖται στήν ἰατρική ὁρολογία «χρωµοσωµικό φῦλο» ἤ «χρωµοσωµατικό φῦλο». Κάθε κύτταρο τοῦ ἀνθρώπινου ὀργανισµοῦ ἔχει τό ἴδιο χρωµοσωµατικό φῦλο, πού παραµένει ἀναλλοίωτο καθ’ ὅλη τή διάρκεια τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου.

Ὁ κ. Δηµήτρης Γουλῆς, Ἀναπληρωτής Καθηγητής Ἐνδοκρινολογίας Ἀναπαραγωγῆς στό Ἀριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, λέγει, ὅτι στήν Ἰατρική ὑπάρχει µιά σειρά ἀπό ἐπιµέρους «φῦλα». Στήν οὐσία, ἄν καταλαβαίνω σωστά, πρόκειται γιά µία σειρά ἀπό ἐπιµέρους χαρακτηριστικά, τά ὁποῖα συναποτελοῦν τό φῦλο κάθε ἀνθρώπου: «Πρῶτο εἶναι τό χρωµοσωµικό φῦλο, δηλαδή ΧΧ γιά τή γυναίκα καί ΧY γιά τόν ἄνδρα. Τό δεύτερο εἶναι γοναδικό, δηλαδή ὠοθῆκες γιά τή γυναίκα καί ὄρχεις γιά τόν ἄνδρα. Τό τρίτο φῦλο εἶναι τό ὁρµονικό, οἰστρογόνα γιά τή γυναίκα καί τεστοστερόνη γιά τόν ἄνδρα. Τό τέταρτο φῦλο εἶναι τό φαινοτυπικό, δηλαδή τά ἐξωτερικά γεννητικά ὄργανα, κόλπος ἤ πέος. Τό πέµπτο φῦλο εἶναι τό ληξιαρχικό, αὐτό πού δηλώνεται στό ληξιαρχεῖο. Τό τελευταῖο φῦλο εἶναι τό ψυχολογικό, δηλαδή σέ ποιό φῦλο αἰσθάνεται ὅτι ἀνήκει τό ἄτοµο»^2.

Τί ἀκριβῶς ἐννοεῖ ἡ Ἰατρική Ἐπιστήµη µέ τόν ὅρο «ψυχολογικό φῦλο»; Ἡ κ. Καλλιόπη Προκοπάκη, Ψυχίατρος στό νοσοκοµεῖο «Ὁ Εὐαγγελισµός» ἐξηγεῖ, ὅτι «τά ψυχολογικά χαρακτηριστικά καί οἱ συµπεριφορές τοῦ φύλου συνήθως περιγράφονται σέ τρεῖς κατηγορίες: τό σεξουαλικό προσανατολισµό, τήν ταυτότητα τοῦ φύλου καί τό ρόλο τοῦ φύλου. Οἱ κατηγορίες αὐτές εἶναι τεχνητές, δέν εἶναι ἀνεξάρτητες, ἀλληλεπιδροῦν καί ἀλληλοεπηρεάζονται»³.

Ἡ σεξουαλικότητα καθορίζεται ἀπό τό φῦλο πρός τό ὁποῖο τό ἄτοµο αἰσθάνεται ἐρωτική ἕλξη. Ταυτότητα φύλου εἶναι τό ἐσωτερικό βίωµα τοῦ ἀτόµου γιά τό φῦλο του καί ἡ «ἀναγνώριση τοῦ ἐαυτοῦ ὡς ἀρσενικοῦ ἤ θηλυκοῦ»⁴. Ἡ ταυτότητα φύλου διαµορφώνεται σταδιακά ἤδη ἀπό τήν ἡλικία τῶν δύο περίπου ἐτῶν καί ἔχει µεγάλη συναισθηµατική σπουδαιότητα γιά τά παιδιά. Οἱ γονεῖς θά πρέπει νά ἐνθαρρύνουν τά παιδιά νά υἱοθετοῦν συµπεριφορές πού ἀντιστοιχοῦν στό φῦλο τους, ἄρα καί ἀντίστοιχη ἐνδυµασία.

Τέλος, ὁ ρόλος τοῦ φύλου ὁρίζεται ὡς «οἱ διαφορετικές συµπεριφορές, ἐµφάνιση καί χαρακτηριστικά τῆς προσωπικότητας πού ἔχουν οἱ ἄνδρες καί οἱ γυναῖκες καί πού εἶναι κοινωνικά ἀποδεκτές ὡς θηλυκότητα ἤ ἀνδρισµός»⁵. Παρατηροῦµε, ὅτι µέ βάση τόν ἐν λόγῳ ὁρισµό ὁ ρόλος τοῦ φύλου καθορίζεται µεταξύ ἄλλων καί ἀπό τήν ἐµφάνιση τῶν ἀνδρῶν καί τῶν γυναικῶν, ἄρα καί ἀπό τήν ἐνδυµασία τους. Ἐφ’ ὅσον δέ ὁ ρόλος τοῦ φύλου εἶναι  ψυχολογικό στοιχεῖο τοῦ φύλου, ἄρα ἡ ἐνδυµασία ἐπηρεάζει τήν ψυχολογία τῶν ἀνδρῶν καί τῶν γυναικῶν. Ἑποµένως, εὔλογα διερωτᾶται ἡ κ. Γ.Σ. στήν ἐπιστολή της: «Ἄν περιφρουρῶ τόν ἑαυτό µου µέ ἀνδρική ἐνδυµασία δέν σπρώχνω ἔτσι τόν ἄνδρα στό περιθώριο; Καί, τελικά, φορῶντας τά ροῦχα του δέν ἀναλαµβάνω τό ρόλο του;» Ἀκόµα περισσότερο, σύµφωνα µέ τίς ἀνωτέρῳ παραδοχές τῆς Ἰατρικῆς, τό νά ἀναλαµβάνει ἡ γυναίκα τό ρόλο τοῦ ἄνδρα δέν εἶναι ἐπικίνδυνο καί βλαπτικό, τόσο γιά τή δική της ψυχολογία, ὅσο καί γιά τήν ψυχολογία τοῦ ἄνδρα;

Ἐπίσης, ἐντύπωση προξενεῖ τό γεγονός, ὅτι στόν ἀνωτέρῳ ὁρισµό ὁ ρόλος τοῦ κάθε φύλου, ἡ θηλυκότητα καί ὁ ἀνδρισµός, ἐµφανίζεται νά ἐξαρτᾶται ἀπό τήν κοινωνική ἀποδοχή. Γνωρίζουµε ὡστόσο, πώς τά κοινωνικά ἤθη µεταβάλλονται ἀπό τόπο σέ τόπο καί ἀπό ἐποχή σέ ἐποχή. Ἄν ἡ θηλυκότητα καί ὁ ἀνδρισµός διαµορφώνονται ἀπό τήν ἑκάστοτε κοινωνία, τότε πῶς θά ἔχουµε οἱ ἄνθρωποι σταθερή ψυχολογία καί πῶς θά ἀποκτήσουµε ἀνδρεῖο φρόνηµα; Καί ὅµως ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος προτιµᾶ νά δεχθεῖ ὅτι τό φῦλο του καθορίζεται ἀπό τήν κοινωνία, παρά ὅτι τοῦ δόθηκε ἀπό τό Θεό.

Ὅταν ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὑγιής, ὅλα τά στοιχεῖα τοῦ φύλου ταυτίζονται. Ἑποµένως, ἡ γυναίκα γιά παράδειγµα, ἔχει χρωµοσώµατα XX, ἔχει ὠοθῆκες, παράγει οἰστρογόνα, ἔχει γυναικεῖα γεννητικά ὄργανα καί δηλώνεται στό ληξιαρχεῖο «θῆλυ». Ἐπίσης, ἔχει ἑνιαῖο ψυχολογικό φῦλο: ἕλκεται ἐρωτικά ἀπό ἄνδρες, ἀναγνωρίζει τόν ἑαυτό της ὡς γυναίκα καί συµπεριφέρεται µέ θηλυκότητα.

 Ὅταν σέ ὁποιοδήποτε ἀπό τά ἀνωτέρῳ στοιχεῖα ὑπάρχει ἀπόκλιση, ἡ Ἰατρική κάνει λόγο γιά διαταραχή, γιά ἀσθένεια. Ἔτσι, ἡ ὁµοφυλοφιλία γιά παράδειγµα µέχρι τό 1972 θεωροῦνταν ψυχική διαταραχή, ἐπειδή τά ὁµοφυλόφιλα ἄτοµα ἀποκλίνουν ὡς πρός τό στοιχεῖο τῆς σεξουαλικότητας, ἀφοῦ δέν ἕλκονται σεξουαλικά ἀπό ἄτοµα τοῦ ἄλλου φύλου, ἀλλά ἀπό ὁµοφύλους τους. Τό 1973 ἡ Ἀµερικανική Ψυχιατρική Ἑταιρεία, ὑποκύπτοντας σέ πολιτική πίεση πού ἀσκοῦνταν ἀπό τό κίνηµα τῶν ὁµοφυλοφίλων, προχώρησε στήν ἐξάλειψη τῆς ὁµοφυλοφιλίας ἀπό τό Διαγνωστικό καί Στατιστικό Ἐγχειρίδιο τῶν Ψυχικῶν Διαταραχῶν (DSM). Σήµερα, ὅποιος πεῖ ὅτι ἡ ὁµοφυλοφιλία εἶναι ἀσθένεια θεωρεῖται ὁ ἴδιος ὡς ἀσθενής καί ἀποκαλεῖται «ὁµοφοβικός».

Ἀντίστοιχα ἰσχύουν καί γιά τή διαφυλικότητα, πού σύµφωνα µέ τήν Ἰατρική ἀποτελεῖ ἐπίσης µιά διαταραχή τοῦ ψυχολογικοῦ φύλου. Οἱ πάσχοντες ἀπό αὐτήν, ἐνῶ ἀνήκουν σέ ἕνα φῦλο, νοµίζουν ὅτι ἀνήκουν στό ἀντίθετο φῦλο· ἐµφανίζουν δηλαδή διαταραχή ταυτότητας φύλου.

Τό 2015, ἡ Κοινοβουλευτική Διάσκεψη τοῦ Συµβουλίου τῆς Εὐρώπης µέ τό Ψήφισµα ὑπ’ ἀριθ. 2048 (2015)⁶ κάλεσε τά κράτη µέλη «(ν)ά τροποποιήσουν τίς κατηγοριοποιήσεις νοσηµάτων πού χρησιµοποιοῦνται σέ ἐθνικό ἐπίπεδο καί νά ὑποστηρίξουν τήν µεταβολή τῶν διεθνῶν κατηγοριοποιήσεων, προκειµένου νά διασφαλιστεῖ ὅτι τά διεµφυλικά ἄτοµα, συµπεριλαµβανοµένων τῶν παιδιῶν, δέν κατηγοριοποιοῦνται ὡς πνευµατικῶς ἀσθενῆ, ἐξασφαλίζοντας παράλληλα τήν πρόσβαση στίς ἀπαραίτητες ἰατρικές θεραπεῖες χωρίς στιγµατισµό» (παρ. 6.3.3 τοῦ Ψηφίσµατος).

Ἀκόµα παλαιότερα, τό 2011, τό Εὐρωπαϊκό Κοινοβούλιο µέ τό «Ψήφισµα τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου τῆς 28ης Σεπτεµβρίου 2011 σχετικά µέ τά ἀνθρώπινα δικαιώµατα, τόν γενετήσιο προσανατολισµό καί τήν ταυτότητα φύλου στά Ἡνωµένα Ἔθνη»⁷ ἐπί λέξει «καταδικάζει ἀπερίφραστα τό γεγονός ὅτι ἡ ὁµοφυλοφιλία, ἡ ἀµφιφυλοφιλία ἤ ἡ διαφυλικότητα θεωροῦνται σέ ὁρισµένες χῶρες, µεταξύ ἄλλων καί στό πλαίσιο τῆς Ε.Ε., ψυχική ἀσθένεια καί καλεῖ τά διάφορα κράτη µέλη νά καταπολεµήσουν τό φαινόµενο αὐτό· ζητεῖ συγκεκριµένα νά µήν ἀντιµετωπίζεται ψυχιατρικά ἡ διαφυλική καί τρανσεξουαλική πορεία, νά ὑπάρχει ἐλεύθερη ἐπιλογή ὡς πρός τή θεραπευτική ὁµάδα, ἁπλούστευση τῆς ἀλλαγῆς ταυτότητας καί ἀνάληψη τῶν σχετικῶν δαπανῶν ἀπό τά ταµεῖα κοινωνικῆς ἀσφάλισης» (παρ 13).

Ἐπίσης, στό ἴδιο ὡς ἄνω Ψήφισµά του τό Εὐρωπαϊκό Κοινοβούλιο «καλεῖ τήν Ἐπιτροπή καί τήν Παγκόσµια Ὀργάνωση Ὑγείας νά ἀποσύρει τίς διαταραχές ταυτότητας φύλου ἀπό τόν κατάλογο τῶν ψυχικῶν καί συµπεριφορικῶν διαταραχῶν καί νά διασφαλίσει µιά µή παθολογοποιητική ἀναταξινόµηση στίς διαπραγµατεύσεις τῆς 11ης ἔκδοσης τῆς διεθνοῦς ταξινόµησης τῶν νόσων τῆς ΠΟΥ (ICD-11)» (παρ. 16). Μετά ἀπό τήν ἀπαίτηση αὐτή τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ Κοινοβουλίου, ἡ Παγκόσµια Ὀργάνωση Ὑγείας δέν συµπεριέλαβε τή Διαταραχή Ταυτότητας Φύλου στό κεφάλαιο τῶν Ψυχικῶν Διαταραχῶν τῆς ἑνδέκατης ἔκδοσης τῆς Διεθνοῦς Στατιστικῆς Ταξινόµησης τῶν Ἀσθενειῶν (ICD-11)⁸. Στίς µέρες µας ἡ διαφυλικότητα θεωρεῖται δικαίωµα, ἐνῶ ὅποιος τήν θεωρεῖ ἀσθένεια ἀποκαλεῖται «τρανσοφοβικός».

Πόσο ἀξιόπιστη εἶναι ἡ ἐπιστήµη, ὅταν ὑποχωρεῖ στήν Πολιτική; Εἶναι δυνατόν αὐτό πού µέχρι χτές θεωροῦνταν ἀσθένεια σήµερα νά θεωρεῖται ὑγεία; Πόσο ἀξιόπιστη εἶναι ἡ ἐπιστήµη, ὅταν προβάλλει µέν ὡς ἐπικίνδυνη µία ἴωση προκαλούµενη ἀπό κορωναϊό, ἐνῷ ταὐτόχρονα «καταργεῖ» σοβαρές ψυχικές ἀσθένειες; Στίς µέρες µας αὐτή ἡ ἐπιστήµη προβάλλεται ὡς ἡ µόνη ἀλήθεια. Χαρακτηριστικό εἶναι, ὅτι ἡ Εὐρωπαϊκή Ἐπιτροπή µᾶς καλεῖ νά ἐνηµερωνόµαστε «µόνο ἀπό ἔγκυρες πηγές σχετικά µέ τήν ἐπιδηµική ἔκρηξη τῆς νόσου COVID-19»⁹. Μία ἀπό τίς πηγές πού προτείνει ὡς ἔγκυρες εἶναι καί ἡ Παγκόσµια Ὀργάνωση Ὑγείας.

Ἀντίθετα, ὅταν µία διακεκριµένη ἰατρός ὁµολογεῖ τήν πίστη της, τήν Πίστη τῶν Πατέρων µας, ὅτι ἀπό τή Θεία Μετάληψη δέν µεταδίδονται ἀσθένειες, ἀντιµετωπίζεται γιά αὐτό καί µόνο τό λόγο ὡς ἀναξιόπιστη!

Ἄς ἐπιστρέψουµε ὅµως στό ζήτηµα τοῦ φύλου. Ἐφ’ ὅσον κατά τήν Ἰατρική ὁποιαδήποτε ἀπόκλιση ὡς πρός κάποιο χαρακτηριστικό τοῦ φύλου εἶναι ἀσθένεια, δέν µπορεῖ παρά νά µέ προβληµατίζει τό γεγονός, πώς ἐνῶ εἶµαι γυναίκα, ἡ ἐνδυµασία µου εἶναι συχνά ἀνδροπρεπής.

Κάποιος µπορεῖ νά ἀντιτάξει, ὅτι τό παντελόνι δέν θεωρεῖται πιά ἀµιγῶς ἀνδρικό ροῦχο, ἀφοῦ πλέον φοριέται καί ἀπό ἄνδρες καί ἀπό γυναῖκες. Ὅµως, πάντοτε, ἀπό καταβολῆς κόσµου θά λέγαµε, οἱ γυναῖκες φοροῦσαν ἀποκλειστικά φουστάνια. Μόλις τίς τελευταῖες δεκαετίες ἀποκτήσαµε οἱ γυναῖκες τή συνήθεια νά φορᾶµε παντελόνια. Τίς τελευταῖες δεκαετίες ἔχουν ἀλλάξει συνολικά οἱ ρόλοι τῶν δύο φύλων. Πῶς ἐπιδρᾶ ἡ ἀλλαγή αὐτή στήν ψυχολογία µας; Πῶς ἐπιδρᾶ στίς σχέσεις τῶν ἀνδρῶν καί τῶν γυναικῶν;

Ὁ π. Βασίλειος Βολουδάκης, στό ἄρθρο του µέ τίτλο «Τί συµβαίνει µέ τήν κληρονοµικότητα;» τονίζει ὅτι «ἡ σύγχρονη ἐπιστήµη συµφωνεῖ καί δικαιώνει τήν Ἁγία Γραφή καί τήν Ἐκκλησία µας, ἀφοῦ ἀποδεικνύει, ὅτι µέ τήν ἀγωγή καί τήν ἀλλαγή συνθηκῶν καί συνηθειῶν ἀλλάζει ἀκόµη καί τό σωµατικό µας DNA!»¹⁰ Τήν Ἀλήθεια αὐτή τῆς Ἐκκλησίας τήν τεκµηριώνει ὁ π. Βασίλειος καί µέ ἐπιστηµονικά δεδοµένα πού παραθέτει. Ἡ ἀλλαγή στήν ἐνδυµατολογία καί στό ρόλο τῶν γυναικῶν τί ἐπίδραση ἔχει στό σωµατικό µας DNA;

Τά ἐρωτήµατα αὐτά δέ φαίνεται νά ἀπασχολοῦν τή σύγχρονη ἐπιστήµη. Στίς µέρες µας τό φῦλο καθορίζεται οὐσιαστικά ἀπό τή σεξουαλικότητα. Γίνεται δέ ἀποδεκτή ὡς ὑγιής κάθε σεξουαλική ταυτότητα φύλου: ἑτεροφυλόφιλος, ἀµφιφυλόφιλος, ὁµοφυλόφιλος, διαφυλικός, ἀσεξουαλικός, πανσεξουαλικός καί ἄλλα. Διάβασα µάλιστα πρόσφατα σέ ἕνα ἄρθρο τοῦ Γάλλου ἀνθρωπολόγου Maurice Godelier, ὅτι «δέν ὑπάρχει στά ἄτοµα κάποιος ἔµφυτος βιολογικός ἤ ψυχολογικός µηχανισµός πού νά τούς ἀπαγορεύει νά ἐπιθυµοῦν τή µητέρα τους ἤ νά ἑνωθοῦν µέ ἕνα ζῶο κλπ.»¹¹. Σηµειωτέον, ὅτι αὐτά τά λόγια περιλαµβάνονται σέ ἐκπαιδευτικό ἐγχειρίδιο πού διανέµεται στούς φοιτητές Ψυχολογίας τοῦ Ἐθνικοῦ καί Καποδιστριακοῦ Πανεπιστηµίου Ἀθηνῶν.

Δέν ἔχει ἰδέα ἡ σύγχρονη ἀνθρωπολογία γιά τήν αἰδώ, ποῦ εἶναι ἔµφυτη στόν ἄνθρωπο, γιά τή συνείδηση τοῦ ἀνθρώπου; Μᾶς λέγουν οἱ ἐπιστήµονες, ὅτι θέτουν στό ἐπίκεντρο τόν ἄνθρωπο, τή ζωή καί τήν ὑγεία του. Τί εἶναι ὅµως γιά αὐτούς ὁ ἄνθρωπος; Ἕνα σαρκίο µέ βιολογικές µόνο λειτουργίες, χωρίς ψυχή, χωρίς συνείδηση, χωρίς ἠθική, χωρίς καµία σχέση µέ τό Θεό καί µέ τό συνάνθρωπο; Θά πρέπει µέ ὅλες µας τίς δυνάµεις, νά ἀντισταθοῦµε, γιά νά ἀποτρέψουµε τήν ἀποκτήνωση τοῦ ἀνθρώπου, τήν ἀπαξίωση τοῦ ἀνθρώπινου Προσώπου! Προτοῦ νά εἶναι πολύ ἀργά…

Ζωή Ἀγγελικούδη

Νοµικός

«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀρ. Τεύχους 113

Μάϊος 2020

      Ὑποσηµειώσεις:

1. Μαθήµατα περί ἐνδυµασίας ἀπό τήν Εὐρώπη!, περιοδικό «Ἐνοριακή Εὐλογία», Ἔτος ΙΘ, Τεῦχος 210, Φεβρουάριος 2020, σ. 77 ἐπ.
2. Δ. Γουλῆ, Ἀφῆστε τούς ἐπιστήµονες νά ἐφαρµόσουν αὐτά πού σπούδασαν: Τά 6 φῦλα τῆς ἰατρικῆς, https://www.huffingtonpost.gr/2017/10/09/afierwma-reportaz-taytotita-fyloy-dimitris-goulis_n_18222680.html
3. Κ. Προκοπάκη, Διαταραχές Ταυτότητας Φύλου: Νεώτερα δεδοµένα ὡς πρός τή διάγνωση καί τήν ἀντιµετώπιση, 12-12-2017, http://www.evaggelismos-hosp.gr/files/epistimoniki_enosi/12_12_17_PROKOPAKI.pdf
4. Κ. Προκοπάκη, ε.α. 5. Κ. Προκοπάκη, ε.α.

6.https://assembly.coe.int/nw/xml/XRef/Xref-XML2HTML-EN.sp?fileid=21736

7.https://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P7-TA-2011-0427+0+DOC+XML+V0//EL

8. Κ. Προκοπάκη, ε.α.
9. https://ec.europa.eu/info/live-work-travel-eu/health/coronavirus-response/fighting-disinformation_el .
10. Ἄρθρο τοῦ Βασιλείου Βολουδάκη Πρωτοπρεσβυτέρου, «Τί συµβαίνει µέ τήν κληρονοµικότητα;» Περιοδικό «Ἐνοριακή Εὐλογία», Ἔτος ΙΔ, Τεῦχος 156-157, Αὔγουστος-Σεπτέµβριος 2015, σ. 339 ἐπ. (346).
11. Maurice Godelier, Γυναῖκες, κοινωνικό ἤ βιολογικό φῦλο; Εἰς Margaret Maruani, Γυναῖκες Φῦλο Κοινωνίες: Τί γνωρίζουµε σήµερα, Ἐκδόσεις Μεταίχµιο, 2006, σ. 25 ἐπ. (26).