Ἐπιστροφή στόν Ὀρθόδοξο χαρακτῆρα
τοῦ μαθήματος τῶν Θρησκευτικῶν
Διαβάζοντας τίς τελευταῖες ἀποφάσεις τῆς Ὁλομέλειας (Ὁλ) τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐπικρατείας (ΣτΕ) 1749 – 1752/2019 γιά τό Μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν (ΜτΘ), χαίρεται κανείς γιά τήν ἐπιστροφή στόν Ὀρθόδοξο χαρακτῆρα τοῦ μαθήματος. Δικαιώθηκαν οἱ ἀγῶνες ὅλων ὅσων ἐναντιώθηκαν στά πολυθρησκειακά προγράμματα σπουδῶν τῶν σχολικῶν ἐτῶν 2016-2019. Ἐπί τρία χρόνια μέ τίς ἰδεοληπτικές ἐμμονές τῶν δύο ὑπουργῶν Νικολάου Φίλη καί Κωνσταντίνου Γαβρόγλου ἀσκήθηκε ἐναντίον τῶν Ὀρθόδοξων μαθητῶν τό ἀδίκημα τοῦ προσηλυτισμοῦ, ὅπως τό ὁρίζει σαφῶς ἡ ἀπόφαση 660/2018 τοῦ ΣτΕ1. Ἄλλωστε εἶναι γνωστό, ὅτι τά ΦΕΚ τοῦ πρώην ὑπουργοῦ Κ. Γαβρόγλου ἦταν σχεδόν πανομοιότυπα μέ τά ΦΕΚ τοῦ προκατόχου τοῦ Ν. Φίλη. Διαφέραν ἁπλῶς στόν ἀριθμό τῶν ΦΕΚ, ὅπως ἀποδείχθηκε μέ τή συγκριτική μελέτη πού ἔγινε ἀπό τό ἐργαστήριο Παιδαγωγικῆς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης2. Ἰδιαίτερα βέβαια ἐπιβαρύνει αὐτό τό ἀδίκημα τοῦ προσηλυτισμοῦ, μέ θύματα ἀνυπεράσπιστα παιδιά ἀπό τήν τρυφερή ἡλικία τῶν 8 ἐτῶν, τόν πρώην ὑπουργό Κ. Γαβρόγλου, ὁ ὁποῖος, γνωρίζοντας πολύ καλά αὐτό τό δεδομένο, ὅρισε τή συνέχεια τῆς διδασκαλίας τῶν Προγραμμάτων, ἐνῶ εἶχαν ἀκυρωθεῖ μέ τίς ἀποφάσεις 660/2018 καί 926/2018 τῆς Ὁλ τοῦ ΣτΕ.
Ταὐτόχρονα ὅμως λυπᾶται κανείς γιά τήν ρύθμιση τῶν ἀπαλλαγῶν ἀπό τό ΜτΘ στίς ἴδιες ἀποφάσεις. Προηγούμενη ἀπόφαση τῆς Ὁλ τοῦ ΣτΕ 660/2018 εἶχε συνδέσει τό δικαίωμα τῆς ἀπαλλαγῆς ἀπό τό ΜτΘ, «ἐφ’ ὅσον οἱ γονεῖς τους ὑποβάλουν ἀξιόπιστη δήλωση ὅτι δέν ἐπιθυμοῦν, γιά λόγους θρησκευτικῆς συνειδήσεως, ἤτοι διότι εἶναι ἑτερόδοξοι, ἀλλόθρησκοι ἤ ἄθεοι», ρητά μέ τό δεδομένο ὅτι ἡ δήλωση τῶν θρησκευτικῶν πεποιθήσεων στήν περίπτωση αὐτή δέν παραβιάζει τήν ἐλευθερία τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης, ἐπειδή γίνεται προκειμένου νά ἀπολαύσουν τά παιδιά τους τό δικαίωμα τῆς ἀπαλλαγῆς ἀπό τό ΜτΘ3. Αὐτή ἡ ἀντίληψη στηρίζεται στίς ἀποφάσεις τῆς Πλήρους Ὁλομέλειας τοῦ ΣτΕ 2280 -5/2001, οἱ ὁποῖες ὡς πρός τήν ἐλευθερία τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης –τό ἀπαραβίαστο τῆς ὁποίας ἐξασφαλίζεται μέ τίς διατάξεις τῆς παραγρ. 1 τοῦ ἄρθρου 13 τοῦ Συντάγματος– τονίζουν : «περιλαμβάνει (ἡ ἐλευθερία τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης) δέ, μεταξύ ἄλλων, καί τό δικαίωμα τοῦ ἀτόμου νά μήν ἀποκαλύπτει τό θρήσκευμα ἤ τίς θρησκευτικές ἐν γένει πεποιθήσεις του. Διάφορο δέ εἶναι τό ζήτημα τῆς οἰκειοθελοῦς πρός τίς κρατικές ἀρχές γνωστοποιήσεως τοῦ θρησκεύματος τοῦ ἀτόμου, γιά τήν ἄσκηση συγκεκριμένων δικαιωμάτων πού ἀναγνωρίζει ἡ ἔννομη τάξη γιά τήν προστασία τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας (π.χ. ἡ μή ἐκπλήρωση τῶν στρατιωτικῶν ὑποχρεώσεων γιά λόγους ἀντιρρήσεων συνειδήσεως, ἡ ἀπαλλαγή ἀπό τήν διδασκαλία τοῦ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν καί ἀπό συναφεῖς σχολικές ὑποχρεώσεις, ὅπως ὁ ἐκκλησιασμός καί ἡ ὁμαδική προσευχή, κ.λπ., σκ. 9 -10)». Αὐτή ἡ ἀπόλυτα λογική θέση φαίνεται νά καταστρατηγεῖται μέ τίς τωρινές ἀποφάσεις 1749 – 1752/2019, σύμφωνα μέ τίς ὁποῖες κατά τίς ἀνακοινώσεις τοῦ ΣτΕ πλέον ἀρκεῖ γιά τήν ἀπαλλαγή ἀπό τό ΜτΘ ἡ «ὑποβολή σχετικῆς δήλωσης, ἡ ὁποία θά μποροῦσε νά γίνει μέ μόνη τήν ἐπίκληση λόγων θρησκευτικῆς συνείδησης»4. Μέ τά νέα αὐτά δεδομένα ἐπιστρέφουμε στά δεδομένα τοῦ 2008, ὅταν ἐπιτράπηκε μέ τρεῖς ἐγκυκλίους τοῦ τότε ὑπουργοῦ Παιδείας Εὐριπίδη Στυλιανίδη, ἡ ἀπαλλαγή ἀπό τό μάθημα μέ τήν ἁπλή ἐπίκληση λόγων θρησκευτικῆς συνείδησης. Ἀποτέλεσμα ἦταν ἡ μαζική φυγή ἀπό τό ΜτΘ κυρίως στή Γ΄ Λυκείου, προκειμένου οἱ μαθητές νά γλυτώσουν ἀπό ἕνα μάθημα. Ἔτσι οἱ ὑπουργοί Παιδείας, ὡς καθ’ ὕλην ὑπεύθυνοι γιά τήν ἀγωγή τῶν νέων, μέχρι τίς ἀρχές τοῦ 2015, ἐντελῶς ἀντισυνταγματικά, ἔδιδαν σέ Ὀρθόδοξους μαθητές τήν δυνατότητα ἀπαλλαγῆς, μαθαίνοντάς τους στή ἀπάτη μέ ψευδεῖς δηλώσεις καί χρησιμοθηρία, ἀφοῦ εἶχαν ἕνα μάθημα λιγότερο νά διαβάζουν. Τούς ὤθησαν ἐμμέσως πλήν σαφῶς νά ἐπικαλεσθοῦν λόγους συνείδησης γιά νά ἀποτραπεῖ ἡ «ἀνάπτυξη» τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης πού ἐννοεῖται ὅτι ἔχουν. Ἡ κατάσταση ἄλλαξε ἄρδην ὅταν ἡ ἡγεσία τοῦ ὑπουργείου τροποποίησε τούς ὅρους ἀπαλλαγῆς ἀπό τό ΜτΘ ὑπό τήν ἀπειλή τῆς ἐκκρεμοῦς ἀπόφασης τῆς Ἐπιτροπῆς Συμμόρφωσης τοῦ ΣτΕ. Στήν Ἐπιτροπή Συμμόρφωσης εἶχε γίνει προσφυγή γιά τήν ἐφαρμογή τῆς ἀπόφασης 115/2012 τοῦ Ἐφετείου Χανίων. Ἡ συγκεκριμένη ἀπόφαση τοῦ Ἐφετείου –ἰσοδυναμεῖ μέ ἀπόφαση τοῦ ΣτΕ– ἀπαγόρευε ρητά τήν ἀπαλλαγή Ὀρθόδοξων μαθητῶν καί ὅριζε, ὅτι προκειμένου νά ἀσκήσουν οἱ ἑτερόθρησκοι, ἄθρησκοι καί ἄθεοι τό δικαίωμά τους γιά τήν ἀπαλλαγή ἀπό τό ΜτΘ, ἔπρεπε ὄχι ἁπλῶς νά ἐπικαλοῦνται λόγους θρησκευτικῆς συνείδησης ἀλλά καί νά γνωστοποιοῦν τό θρήσκευμά τους. Αὐτό, ἄλλωστε, ὅριζαν καί οἱ παραπάνω ἀποφάσεις τῆς Πλήρους Ὁλομέλειας τοῦ ΣτΕ 2280 -5/2001. Μέ τήν ἐγκύκλιο τοῦ ὑπουργοῦ Παιδείας πού ἐκδόθηκε στίς 23/1/2015 ἡ ἀπαλλαγή ἀπό τό ΜτΘ χορηγεῖται ἀπό ἐκείνη τήν ἡμερομηνία μέχρι καί σήμερα μόνο σέ μή ὀρθόδοξο μαθητή, ὁ ὁποῖος πρέπει νά ἀναφέρει στήν αἴτηση πού ὑποβάλλει, ὅτι «δέν εἶναι Χριστιανός Ὀρθόδοξος καί ἐξ αὐτοῦ ἐπικαλεῖται λόγους θρησκευτικῆς συνείδησης». Μέ τή ρύθμιση αὐτή μέ μιᾶς κόπηκε τό ἰσχυρό ρεῦμα τῶν ἀπαλλαγῶν καί οἱ ἀριθμοί ἐπανῆλθαν στά δεδομένα πρίν ἀπό τό 2008.
Δυστυχῶς, πρός μεγάλη συμφορά τῆς χώρας, μέ τίς νέες ἀποφάσεις τῆς Ὁλ τοῦ ΣτΕ 1749-52 μοιάζει νά γυρίσουμε στό ἔτος 2008. Θά ἀνοίξουν ἄρα πάλι οἱ ἀσκοί τοῦ Αἰόλου στό θέμα τῶν ἀπαλλαγῶν; Οἱ ἀποφάσεις τονίζουν βέβαια, ὅτι τό ΜτΘ εἶναι ὑποχρεωτικό γιά τούς Ὀρθόδοξους μαθητές καί ὅτι τό δικαίωμα τῆς ἀπαλλαγῆς ἀφορᾶ ἀποκλειστικά τούς ἑτερόθρησκους, ἄθρησκους καί ἄθεους. Ἀλλά θά μπορέσει αὐτό νά ἀποτρέψει ἕνα νέο κῦμα ἀπαλλαγῶν ἐκ μέρους Ὀρθόδοξων μαθητῶν, οἱ ὁποῖοι τώρα πάλι μέ μόνη τήν ἐπίκληση λόγων θρησκευτικῆς συνείδησης εὔκολα θά ὠθοῦνται στήν ἀπάτη μέ δέλεαρ τήν ἀπαλλαγή ἀπό ἕνα ὑποχρεωτικό γι’ αὐτούς σχολικό μάθημα; Τήν εὐθύνη αὐτή τή φορά θά φέρουν οἱ ἀνώτατοι δικαστές τοῦ ΣτΕ, οἱ ὁποῖοι –σύμφωνα μέ τά δεδομένα πού ἔχουμε ὡς τώρα– κατάργησαν τό αὐτονόητο: τή δήλωση, ἐφ’ ὅσον τό μάθημα εἶναι ὑποχρεωτικό γιά τούς Ὀρθόδοξους μαθητές, ὅτι δέν εἶναι Ὀρθόδοξοι, προκειμένου νά πάρουν τήν ἀπαλλαγή ἀπό τό μάθημα αὐτό. Προσπάθησαν μέν νά μειώσουν τόν κίνδυνο τῶν μαζικῶν ἀπαλλαγῶν, καλῶντας τήν πολιτεία, «ἐφ’ ὅσον συγκεντρώνεται ἱκανός ἀριθμός μαθητῶν πού ἀπαλλάσσονται, νά προβλέψει τή διδασκαλία ἰσότιμου μαθήματος προκειμένου νά ἀποτραπεῖ ὁ κίνδυνος «ἐλεύθερης ὥρας»». Ὅλοι μας ὅμως, γνωρίζουμε τούς ρυθμούς λειτουργίας τοῦ Δημοσίου. Ἄλλωστε εἶναι σαφές, ὅτι προγράμματα σπουδῶν ἑνός καινούργιου μαθήματος θέλουν πολύ χρόνο γιά νά γίνουν. Καί ὡς τότε θά ἀδικοῦνται ὅλοι οἱ Ὀρθόδοξοι μαθητές, τῶν ὁποίων ἡ συνείδηση δέν τούς ἐπιτρέπει, γιά λόγους θρησκευτικῆς συνείδησης νά ζητοῦν τήν ἀπαλλαγή ἀπό ΜτΘ. Ἑπομένως ἡ νέα αὐτή ρύθμιση τῶν ἀπαλλαγῶν θά εὐνοεῖ τήν ἀπάτη καί τήν διαφθορά τῶν νέων. Μήπως ἡ δικαστική ἐξουσία ἔχει μιά ἰδιαίτερα ἐξιδανικευμένη εἰκόνα γιά τούς πολῖτες τῆς χώρας; Μήπως πιστεύει, ὅτι ὁ Ἕλληνας πολίτης, ἀκόμα καί ὅταν διευκολυνθεῖ στή διάπραξη τῆς ἀπάτης, θά ἀντισταθεῖ, παρ’ ὅτι ἀκριβῶς τό ἀντίθετο ἔχει ἀποδειχθεῖ στήν περίοδο 2008 ἕως 2015;
Καί στό τέλος ἕνα ἐρώτημα ἀκόμα: Γιατί αὐτή ἡ τόσο μεγάλη πολεμική ἐναντίον τοῦ ΜτΘ ἀπό τό 2008 μέχρι σήμερα; Γιατί αὐτή ἡ τόσο μεγάλη ἐμμονή τῶν ὑπουργῶν Παιδείας στή διαστροφή τοῦ Ὀρθόδοξου περιεχόμενου τοῦ μαθήματος;
Γνωρίζουν πολύ καλά οἱ ὑπεύθυνοι πολιτικοί καί δικαστικοί λειτουργοί, ὅτι τό ΜτΘ μέ τόν Ὀρθόδοξο χαρακτῆρα τοῦ ἀποτελεῖ ἀνάχωμα ἀποτρεπτικό τῆς ἀλλοίωσης τῆς Ἐθνικῆς Ταυτότητας, τῆς ἐπικράτησης τῆς πανθρησκείας καί τῆς ἀθεΐας. Τελικά συμβάλλει ὄντως, ὅταν διδάσκεται σωστά, στήν διαμόρφωση τοῦ ἤθους τῶν μαθητῶν. Αὐτό, ὅπως φαίνεται πλέον καθαρά, θέλουν νά ἀποτρέψουν οἱ ὑπουργοί στό νευραλγικό ὑπουργεῖο Παιδείας, πού τήν τελευταῖα δεκαετία ὅλοι τους, περισσότερο ἤ λιγότερο, ὑπηρετοῦν τήν Παγκόσμια Στρατηγική γιά τήν ὁμογενοποίηση τῶν λαῶν καί τήν πανθρησκεία. Ἀποκορύφωμα ὅλων ὑπῆρξαν οἱ τελευταῖοι δύο Ὑπουργοί, οἱ ὁποῖοι μέχρι σήμερα ψεύδονται ἀσυστόλως καί διαστρέφουν τά πράγματα. Οὔτε σέβονται τό δημοκρατικό πολίτευμα καί τό Σύνταγμα τῆς χώρας, ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπό τίς δηλώσεις καί τά πεπραγμένα τους. Ἤδη τό 2017 ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καί Πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμος Β΄ στήν ἐπιστολή του πρός τόν Πρόεδρο τῆς Κυβερνήσεως καί τούς Προέδρους τῶν Κοινοβουλευτικῶν ὁμάδων εἶχε χαρακτηρίσει τά προγράμματα Φίλη ὡς «ἐπικίνδυνα καί ἀπαράδεκτα», ὅτι «στοχεύουν στήν ποδηγέτηση τῶν μαθητῶν γιά τόν πολιτικά ὀρθό τρόπο τοῦ «θρησκεύειν», ἀσκώντας θρησκευτικό πατερναλισμό», ὅτι ἔχουν καταστήσει τό ΜτΘ τώρα πλέον ««κατηχητικό» …, διότι προσπαθεῖ, μέ σαφῆ πολιτικά κριτήρια, νά κατηχήσει καί νά στρατεύσει τούς μαθητές σέ μιά ἐκκοσμικευμένη στάση ἀπέναντι στό θρησκευτικό φαινόμενο». Καί παρά αὐτή τήν κριτική πού σπάει κόκκαλα, παρά τίς ἀκυρωτικές ἀποφάσεις τῆς Ὁλομέλειας τοῦ ΣτΕ 660/2018 καί 926/2018, εἶναι σέ ἐφαρμογή μέχρι καί σήμερα, διαφθείροντας τίς συνειδήσεις τῶν Ὀρθόδοξων μαθητῶν. Μειονότητες, ὅπως ἡ Μουσουλμανική, ἡ Ρωμαιοκαθολική καί ἡ Ἑβραϊκή κοινότητα, εἶχαν καί ἔχουν τό δικαίωμα νά προσδιορίζουν τό περιεχόμενο τοῦ δικοῦ τους ΜτΘ, ἀκόμα καί ἐπιλέγουν τούς ἐκπαιδευτικούς πού τό διδάσκουν. Οἱ στόχοι ὅμως τῶν ὑπουργῶν πού ἐκχώρησαν αὐτό τό δικαίωμα –καί πολύ ὀρθῶς ἔπραξαν– στίς μειονότητες αὐτές, ὅπως καί τῶν «θεολόγων» συνεργατῶν τους, γιά τούς Ὀρθόδοξους μαθητές ἦταν διαφορετικοί, ἦταν καί εἶναι ὅπως τούς περιγράφει παραπάνω ὁ Μακαριώτατος, νά τούς κάνουν ξεπλυμένους πολίτες τοῦ κόσμου. Γι’ αὐτό αὐτοί οἱ ὑπουργοί, ἐμμένοντας μέ μένος στά ἰδεοκατασκευάσματά τους, ἐπιμένουν ὅτι οἱ πρόσφατες ἀκυρωτικές ἀποφάσεις τοῦ ΣτΕ γιά τά «προοδευτικά» προγράμματά τους γυρίζουν τή θρησκευτική παιδεία τῶν Ἑλλήνων μαθητῶν –καί πάλι τονίζω: τῶν Ὀρθόδοξων μαθητῶν, ἐπειδή μόνο αὐτοί εἶναι ὑποχρεωμένοι νά τήν ὑποστοῦν – ἐπί δεκαετίες πίσω, χωρίς νά ἀρθρώσουν ἔστω καί μόνο ἕνα ἐπιχείρημα ἐπί τῆς οὐσίας τῶν ἀποφάσεων. Εἶναι τόσο πολύ δημοκράτες καί ὁραματιστές γιά τήν Ἑλληνική Κοινωνία, ὥστε θέλουν νά ὑποκαταστήσουν μέ τά ἰδεολογήματά τους ἀκόμα καί τή δικαστική ἐξουσία, ὅπως ἀπέδειξε τρανότατα ἡ περιφρόνηση τοῦ προηγούμενου ὑπουργοῦ Κ. Γαβρόγλου πρός τίς ἀκυρωτικές ἀποφάσεις τοῦ 2018. Εἶναι τόσο πολύ φαντασμένοι δημοκράτες, ὥστε νά μιλᾶνε γιά διαλόγους πού δέν ἔγιναν ποτέ. Ποτέ δέν διαλέχτηκαν μέ τήν Πανελλήνια Ἕνωση Θεολόγων, τήν μέ μεγάλη ἀπόσταση πολυπληθέστερη Ἕνωση Θεολόγων στήν Ἑλλάδα. Διαλέχτηκαν μόνο μέ μία κατασκευασμένη εἰδικά γιά τό σκοπό τους (ἀπό τό 2010 πού ἔγινε ἡ κατάρτιση τῶν νέων προγραμμάτων διδασκαλίας γιά τά Θρησκευτικά) Ἕνωση, τόν Πανελλήνιο Θεολογικό Σύνδεσμο «Καιρός», ἐκείνους τούς «Ὀρθόδοξους θεολόγους», οἱ ὁποῖοι μέ τά προγράμματά τους, ὅπως ἔκρινε ἡ Ὁλομέλεια τοῦ ΣτΕ μέ τήν ἀπόφαση 660/2018, ἄσκησαν προσηλυτισμό σέ βάρος Ὀρθόδοξων ἀνυπεράσπιστων παιδιῶν ἀκόμα καί στήν τρυφερή ἡλικία τῶν 8 ἐτῶν. Καί τό κερασάκι στήν τούρτα τῶν τόσο ἐξωραϊσμένων προγραμμάτων τοῦ τέως ὑπουργοῦ Κ. Γαβρόγου –ὁ προκάτοχός του Ν. Φίλης δέν μπορεῖ, βέβαια, νά διαφημίζει τά σχεδόν πανομοιότυπα δικά του προγράμματα μέ τόν τρόπο αὐτό– εἶναι ὁ ψευδής ἰσχυρισμός του, ὅτι δέχθηκαν τήν ἔγκριση τῆς Ἐκκλησίας. Ποτέ ὅμως τά προγράμματα Γαβρόγλου δέν ἐγκρίθηκαν ἀπό τήν Σύνοδο τῆς Ἱεραρχίας, ἁπλῶς ἀποφασίστηκε ἡ συνέχιση τοῦ διαλόγου μέ τήν Πολιτεία.
Ἀναμένουμε τώρα (οἱ γραμμές αὐτές γράφονται στίς 28/9/2019) τήν ἀπόφαση τῆς νέας ἡγεσίας τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας.
Λέων Μπράνγκ
Δρ. Θεολογίας
«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀρ. Τεύχους 206
Ὀκτώβριος 2019
Ὑποσημειώσεις
- Στήν ἀπόφαση 660/2018 τοῦ ΣτΕ τονίζεται χαρακτηριστικά: «σχολική διδασκαλία πού μπορεῖ νά ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τή μεταβολή ἤ τήν ἀλλοίωση τῆς θρησκευτικῆς αὐτῆς συνειδήσεως τῶν μαθητῶν, ὅπως αὐτή διαμορφώνεται στό πλαίσιο τῆς οἰκογενείας, θά συνιστοῦσε μορφή ὁμαδικοῦ προσηλυτισμοῦ ἰδιαιτέρως σοβαρή, ὡς ἐπέμβαση στόν εὐαίσθητο ψυχικό κόσμο τῶν μαθητῶν πού δέν διαθέτουν τήν κριτική ἀντίληψη καί ὡριμότητα τῶν ἐνηλίκων…»..
- https://drive.google.com/open?id=1gxVyt2PfuWjm-3nVepWhGeB2PgIw7uHY
- «χωρίς ἡ δήλωση αὐτή νά παραβιάζει τήν διάταξη τῆς παρ. 1 τοῦ ἄρθρου 13 τοῦ Σ/τος, ἐφ’ ὅσον γίνεται χάριν ἀπαλλαγῆς (τῶν τέκνων τους) ἀπό τήν ἐπιβαλλόμενη κάτ’ ἀρχάς ἀπό τό Σύνταγμα καί τόν νόμο ὑποχρέωση παρακολουθήσεως τοῦ μαθήματος αὐτοῦ».