Ο ΜΕΓΑΣ ΦΩΤΙΟΣ:
ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΣ ΚΑΙ ΠΟΙΜΕΝΑΣ
Ἀπό ὁποιαδήποτε ἀφήγηση καί μελέτη Ἱστορικῶν καί Χρονογράφων γιά τή ζωή καί τό ἔργο τοῦ ἁγίου καί σοφοῦ πατριάρχου Φωτίου, τῆς μορφῆς αὐτῆς τοῦ Βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ πού προσδιόρισε τό μέλλον τῆς παγκόσμιας Ἱστορίας, οἱ καλύτερες πηγές γιά τήν πνευματική γνωριμία μαζί του εἶναι τά ἴδια τά ἔργα του, οἱ ἐπιστολές, οἱ ὁμιλίες, οἱ θεολογικές του πραγματεῖες καί ἡ προσφορά του στήν ἐπιστήμη τῆς Φιλολογίας μέ τή Βιβλιοθήκη καί τό Λεξικό.
Ἐπιχειρηματολογῶντας ὁ Ἅγιος Νεκτάριος καί ἀποδεικνύοντας ἱστορικά στό πόνημά του Περί Μεσαιῶνος καί Βυζαντιακοῦ Ἑλληνισμοῦ ὅτι κάθε ἄλλο παρά σκοτεινοί αἰῶνες εἶναι ἡ περίοδος τοῦ χρόνου πού ἀποκαλεῖται Ἑλληνικός Μεσαίωνας, ἀναφέρεται στόν Γάλλο ἀββᾶ Jaeger, ὁ ὁποῖος λέει τά ἑξῆς γιά τόν Μ. Φώτιο: «Ὁ Φώτιος ἔλαβε παρά τῆς φύσεως ἀθρόα τά κάλλιστα τῶν δώρων, ὅσων ἐπεδαψίλευσέ ποτε αὕτη εἰς ἄνθρωπον θνητόν: ὕψος διανοίας, βάθος μεγαλοφυΐας, ζωηρότητα πνεύματος, ἐπιμονήν, δραστηριότητα, φιλοδοξίαν καί δύναμιν θελήσεως, ἅμα μέν εὐκαμπτοτέραν τοῦ χρυσοῦ, ἅμα δέ τοῦ σιδήρου ἀκαμπτοτέραν· ἐραστής ὤν τῶν γραμμάτων ἔνθερμος διῆγε νύκτας ὅλας περί τήν θεραπείαν αὐτῶν καί ἀπέβη ρήτωρ μέν δεξιός, συγγραφεύς δέ ἔγκριτος ἐν τε τῷ πεζῷ καί τῷ ἐμμέτρῳ λόγῳ καί ἐνάμιλλος ἔστιν ὅτε τῶν ἀρχαίων ἀριστοτεχνῶν. Σπουδάσας ὅλας τάς ἐπιστήμας τοῦ τε κατ’ αὐτόν αἰῶνος καί τῶν προηγουμένων, ἀνεδείχθη καί περί παντός ἄλλου καθυπέρτερος…»
Ἡ ἐπιστολή τοῦ Μ. Φωτίου πρός τόν πάπα Νικόλαο Α΄, ἡ ὁποία ἐντάσσεται στό πλαίσιο τῶν γεγονότων τῆς ἀνόδου τοῦ Μ. Φωτίου στό πατριαρχικό ἀξίωμα, παρά τή θέλησή του («…Συνεσχέθημεν ἄκοντες, κακούργοις ἴσα καθείρχθημεν, ἐτηρούμεθα φυλασσόμενοι, ἐψηφίσθημεν ἀνανεύοντες, ἐχειροτονήθημεν κλαίοντες ὀδυρόμενοι, κοπτόμενοι…» ΕΠΕ, Φωτίου Ἐπιστολαί), ἀποτελεῖ αὐθεντική πηγή γιά νά ἀντιληφθοῦμε τόν παιδαγωγικό καί πνευματικό προσανατολισμό του. Ἀναφερόμενος στή βίαιη ἀποκοπή του ἀπό τήν ἐκπαιδευτική του δραστηριότητα γράφει: «Στερήθηκα τήν εἰρηνική ζωή, ἔχασα τήν γλυκιά γαλήνη, ἔχασα ἐπίσης καί τήν δόξα (ἄν βέβαια σέ κάποιους εἶναι ἐπιθυμητή καί ἡ κοσμική δόξα), ἔχασα τήν ἀγαπητή μου ἡσυχία, τήν καθαρή ἐκείνη καί εὐχάριστη συντροφιά μέ τούς πλησίον μου, τήν ἀπαλλαγμένη ἀπό στενοχώρια καί δόλο καί ἐπιτιμήσεις συναναστροφή… Πῶς εἶναι δυνατόν αὐτά νά τά προσπεράσωμε χωρίς δάκρυα; Γιατί, ὅταν ἔμενα στό σπίτι, ἡ πιό τερπνή εὐχαρίστηση περιπλεκόταν, βλέποντας τόν κόπο τῶν μαθητῶν, τό ἐνδιαφέρον ἐκείνων πού ρωτοῦσαν, τό μέλημα ἐκείνων μέ τούς ὁποίους γινόταν ἡ συνομιλία, μέ τά ὁποῖα διαμορφώνεται καί ἑδραιώνεται ἡ κρίση, ἐκείνων πού οἱ μαθηματικές σχολές ὀξύνουν τήν διάνοιά τους, ἐκείνων πού ἀνιχνεύουν τήν ἀλήθεια μέ τίς λογικές μεθόδους, ἐκείνων πού κατευθύνουν μέ τίς ἱερές Γραφές τόν νοῦν τους στήν εὐσέβεια, πού εἶναι ὁ καρπός ὅλων τῶν ἄλλων προσπαθειῶν. Γιατί τέτοιο ἦταν τό πλῆθος πού πλαισίωνε τό σπίτι μου. Ὅταν πάλι πήγαινα πολλές φορές στήν βασιλική αὐλή, μέ συνόδευαν οἱ εὐχές καί τό κατευόδιο καί ἡ προτροπή νά μήν ἀργήσω. Γιατί ἦταν καί αὐτό ἐξαίρετη καθιερωμένη τιμή, νά ἐξαρτᾶται ἀπό μένα καί μόνο ἡ διάρκεια τῆς παρουσίας μου στό Παλάτι. Καί ὅταν πάλι ἐπέστρεφα, ὅλο ἐκεῖνο τό σοφό πλῆθος μέ ὑποδεχόταν ὄρθιο μπροστά στήν πόρτα, ἀπό τούς ὁποίους ἄλλοι μέ κατηγοροῦσαν γιά τήν ἀργοπορία, οἱ ὁποῖοι καί πίστευαν ὅτι τούς γινόταν κάποια μεγαλύτερη χάρη ἀπό τούς ἄλλους λόγῳ τῆς ἔξοχης ἀρετῆς τους, σέ κάποιους ἦταν ἀρκετό νά μέ χαιρετήσουν καί σέ ἄλλους νά δείξουν μόνο ὅτι μέ περίμεναν. Καί αὐτό γινόταν καί ξαναγινόταν, χωρίς νά καταλύεται ἀπό τίς ἐπιβουλές, χωρίς νά διακόπτεται ἀπό τόν φθόνο, χωρίς νά μαραίνεται ἀπό τήν ἀμέλεια. Ποιός, λοιπόν, ἔχοντας ζήσει μιά τέτοια ζωή, θά ἄντεχε, θεληματικά καί χωρίς θρήνους, νά τήν δεῖ νά ἀναστατώνεται; Ὅλα αὐτά τά ἔχασα, γι’ αὐτά θρηνοῦσα, ἀπ’ αὐτά ἀπομακρυνόμενος ἀνέβλυζαν πηγές δακρύων καί ἁπλωνόταν τριγύρω μου ἡ καταχνιά τῆς λύπης…» (ΕΠΕ, Φωτίου Ἐπιστολαί). Ἀλλά καί ἀργότερα, στήν ἐξορία, ἐντελῶς ἀπομονωμένος, ὅπου «…βίον βιοῦμεν θανάτου πικρότερον…» καί ὅπου τέτοια συμπεριφορά ἔχουν δεχθεῖ, ὅπως χαρακτηριστικά γράφει, ἄν καί ὄχι ἀρχιερεῖς τοῦ Θεοῦ, ἀλλ’ ὁπωσδήποτε κάποιοι κακοῦργοι, μᾶς συγκινεῖ ἡ ἐπιστολή του πρός τόν αὐτοκράτορα Βασίλειο, γιά νά τόν παρακαλέσει νά τοῦ ἐπιτραπεῖ νά ἔχει τουλάχιστον μαζί του τά βιβλία του.
Ἡ διδασκαλία ἦταν γιά τόν Μ. Φώτιο ἀποστολή, τοῦ ταίριαζε καί ἀφιερώθηκε σ’ αὐτήν μέ ζῆλο, ὄχι μόνο στή Σχολή πού εἶχε ὀργανώσει στήν κατοικία του, ἀλλά καί στό Πανεπιστήμιο τῆς Μαγναύρας, ὅπου διδάσκονταν ὅλες οἱ κοσμικές ἐπιστῆμες. Στή Βιβλιοθήκη του (Μυριόβιβλο) ἀναλύονται καί σχολιάζονται ἔργα κλασσικῆς ἐποχῆς, ἑλληνιστικῆς καί ἔργα χριστιανικῆς πατερικῆς γραμματείας, πολλά ἀπό τά ὁποῖα δέν ἦταν εὐρύτερα γνωστά καί ἔφθασαν ὥς ἐμᾶς χάριν τοῦ Μ. Φωτίου. Τά κοσμικά ἔργα ἐξετάζονται συνήθως ὡς πρός τή μορφή, ἐνῶ οἱ χριστιανικοί κώδικες ὡς πρός τό περιεχόμενο. Οἱ μεγάλοι φιλόσοφοι, οἱ ἱστορικοί, οἱ τραγικοί καί λυρικοί ποιητές δέν ἀναλύονται, γιατί κάποια ἀπό τά ἔργα τους διαβάζονταν στό σχολεῖο ἤ ἦταν γνωστά στούς πνευματικούς κύκλους τῆς Κωνσταντινούπολης. Ἐξαίρεση ἀποτελοῦν οἱ ρήτορες, τῶν ὁποίων τό ὕφος ἐνδιέφερε τόν Μ. Φώτιο. Ἡ θύραθεν ἐπιστήμη καί ἡ μελέτη τῆς κλασσικῆς γραμματείας ἀποτελοῦσαν κυρίως προπαιδεία γιά τίς ἱερές ἐπιστῆμες, ἀφοῦ γιά τόν Μ. Φώτιο, ἐάν ὁ ἀναγνώστης θέλει κάτι περισσότερο ἀπό γλῶσσα, ὕφος, σύνθεση, πρέπει νά μελετήσει Μ. Βασίλειο, Γρηγόριο Ναζιανζηνό καί Ἰσίδωρο Πηλουσιώτη.
Ἡ Βιβλιοθήκη καί τό Λεξικό (ΛέξεωνΣυναγωγή) ἀποτελοῦν μνημεῖα τῶν φιλολογικῶν καί ἀνθρωπιστικῶν ἐνδιαφερόντων, ὄχι μόνο τοῦ Μ. Φωτίου, ἀλλά καί ὁλόκληρου τοῦ Βυζαντίου καί, ὅπως ἀναφέρει ὁ Ἅγιος Νεκτάριος στό παραπάνω πόνημά του, αἰῶνες κατά τούς ὁποίους ὁ Ἑλληνικός λόγος εἶναι πρᾶγμα κοινό καί στούς ἄρχοντες καί στούς ἀρχομένους καί σ’ αὐτή τή γλῶσσα (παραθέτει ὁ ἅγιος δεῖγμα ὕφος λόγου) προσφωνεῖται ἀπό τούς ἄρχοντες ὁ στρατός, δέν μποροῦν νά θεωρηθοῦν αἰῶνες σκοτεινοί.
Ὁ Μ. Φώτιος ἀνέλαβε τό πατριαρχικό ἀξίωμα σέ μιά κρίσιμη ἐποχή γιά τή Ρωμιοσύνη τοῦ Βυζαντίου. Ἡ εἰκονομαχική μεταρρύθμιση εἶχε ἀμφισβητήσει τήν παράδοση τῆς Παιδείας, ἡ Δύση ἀμφισβητοῦσε τήν οἰκουμενικότητα τῆς αὐτοκρατορίας, διεκδικῶντας τήν κυριαρχία της στήν Κωνσταντινούπολη, ἐπιδιώκοντας αὐτονομία πνευματική καί εἰσάγοντας αἱρετική διδασκαλία, ἐνῶ οἱ Ἄραβες ἀπειλοῦσαν μέ γεωγραφική συρρίκνωση. Ὅλα αὐτά τά ἀντιμετώπισε σθεναρά καί μέ τόλμη ὁ Μ. Φώτιος. Τό ἱεραποστολικό του ἔργο στή Βουλγαρία, στή Ρωσία, στούς Σλάβους τῆς Μοραβίας καί τῆς Βοημίας ὑπῆρξε σημαντικό γεγονός τῆς παγκόσμιας ἱστορίας. Ἡ ἐκτενής ἐπιστολή του Τί ἐστιν ἔργον ἄρχοντος πρός τόν βασιλέα τῆς Βουλγαρίας Βόρι-Μιχαήλ, ἀποτελεῖ ἔκθεση τοῦ ἰδεώδους προτύπου τοῦ χριστιανοῦ ἄρχοντα, κανόνα τῆς πολιτικῆς ζωῆς μέ ἰδιαίτερη παιδαγωγική ἀξία.
Ὁ ἱερός Φώτιος εἶχε ἄλλη ἀντίληψη τῆς Ἱστορίας καί αὐτήν ἑρμήνευε, καταδικάζοντας τόν καιροσκοπισμό τῆς Ρώμης, ἀμφισβητῶντας τούς Φράγκους καί τό Δυτικό πνεῦμα μέ τίς καινοτομίες του.
Τόν Μ. Φώτιο, καί τότε καί αἰῶνες ἀργότερα, δέν θέλησαν νά κατανοήσουν οἱ παράγοντες τῆς Δύσης καί γι’ αὐτό τόν πολέμησαν σκληρά, κατευθύνοντας τά βέλη καί τίς αἰχμές τους μέχρι τά φιλολογικά του ἔργα. Πολύ καθαρά συνοψίζει ὁ Ἅγιος Νεκτάριος τούς λόγους «τῆς μήνιδος τῶν Δυτικῶν κατά τοῦ Φωτίου» : «Φοβεροί ἀληθῶς ἄνθρωποι. Εἰς αὐτούς ἀληθῶς ἁρμόζει ὁ τοῦ Σωτῆρος ἔλεγχος, ὁ πρός τούς Φαρισαίους γενόμενος ὅτι τήν κάμηλον καταπίνουσι, τόν δέ κώνωπα διϋλίζουσι· ἐν ᾧ, ὡς εἴδομεν, καί ὡς ἀμέσως κατωτέρω ὀψόμεθα, οὐδένα νόμον θεῖον καί ἀνθρώπινον σέβονται, ἐπανίστανται ἀκάθεκτοι κατά τῆς νομιμοτάτης ἐκλογῆς τοῦ Φωτίου. Ἀλλ’ ὡς εἴπομεν ἔχουσι τόν ἰδιαίτερον ἑαυτῶν λόγον. Ἡ στάσις τοῦ Φωτίου καί τά ὑπέρ τῆς ἀνεξαρτησίας καί τῆς ὀρθοδοξίας τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας προπύργια τοῦ Φωτίου ἐξησφάλισαν τήν Ἐκκλησίαν καί εἰς τό μετά ταῦτα, οἱ δέ κατά καιρούς πρόμαχοι αὐτῆς ἔνθεν ὠχυροῦντο ὄπισθεν τῶν προμαχώνων τούτων, ἑτέροθεν δέ ἐλάμβανον τούς ὑπέρ τῆς Ἐκκκλησίας τοῦ Φωτίου ἀγῶνας ὡς παράδειγμα ἀξιομίμητον. Ἐάν ἡ Ἀνατολή δέν ὑπετάγη τῇ Δύσει, ὀφείλεται τῷ Φωτίῳ. Διότι ἐάν ὁ Φώτιος ἐμιμεῖτο τόν Ἰγνάτιον, δέν συνεκρότει δέ τήν Ηην Οἰκουμενικήν Σύνοδον, ἅπασα ἡ Ἀνατολή θά ὑπετάσσετο τῷ Πάπᾳ. Ὁ Φώτιος, οὐ μόνο ἀνέτρεψε τά ἐπί Ἰγνατίου γενόμενα καί ἔστησε τό ἑαυτοῦ ὀρθόδοξον ἵδρυμα, ἀλλά καί τήν Βουλγαρίαν αὐτός ἔσωσε τῆς ἑτεροδοξίας· καί ἐάν οἱ Βούλγαροι διέσωσαν τήν ὀρθήν πίστιν, ταύτην ὀφείλουσι τῷ Φωτίῳ. Ἰδού οἱ λόγοι, δι’ οὕς οἱ Παπισταί πνέουσι μένεα κατά τοῦ Φωτίου. Ἔχουσι δίκαιον· διότι ἐάν δέν ὑπῆρχε Φώτιος, ἀληθῶς δέν θά ὑπῆρχε σχῖσμα, ἀλλά δέν θά ὑπῆρχε καί Ἑλληνισμός καί Ὀρθοδοξία, ἀλλά θά ὑπῆρχε πνευματική δουλεία καί φρόνημα θρησκευτικόν καί ἐθνικόν πεπλανημένον.
Ὁ Φώτιος περιέσωσεν ἀμφότερα καταπολεμήσας τήν Δυτικήν ἐπιδρομήν». (Θρακική Ἐπετηρίς, 1897, σελ. 46-47).
Στυλιανή Σπυροπούλου
Φιλόλογος
«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀρ. Τεύχους 186
Φεβρουάριος 2018