ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΠΡΙΓΚΙΠΑΣ,

Η ΦΙΛΙΑ ΚΑΙ Η ΟΠΑΔΙΚΗ ΒΙΑ

Τήν Κυριακή 12 Αὐγούστου 2023 στήν ὁµιλία του µέ τίτλο «Μεριµνοῦµε γιά τό χάραγµα τοῦ χαρακτῆρα µας;»¹ πού πραγµατοποιήθηκε στήν πνευµατική µας ἑστία, ὁ π. Βασίλειος Βολουδάκης τόνισε, ὅτι ἡ ἀρχή τῆς πνευµατικῆς ζωῆς εἶναι τό νά γίνουµε ἥµεροι ἄνθρωποι. Τήν ἑπόµενη Κυριακή, 20 Αὐγούστου 2023, στήν ὁµιλία µέ τίτλο «Ἡ συγχώρησις δέν συνεπάγεται τή συναναστροφή»² συζητήσαµε µεταξύ ἄλλων γιά τή φιλία.

Οἱ ὁµιλίες αὐτές ἔφεραν συνειρµικά στό νοῦ µου ἕνα ἀπόσπασµα ἀπό τό «Μικρό Πρίγκιπα» τοῦ Antoine de Saint-Exupéry, ὅπου ἡ φιλία παρουσιάζεται ὡς προϋπόθεση ἐξηµέρωσης. Εἶναι τό ἀπόσπασµα πού περιγράφει τή συνάντηση τοῦ µικροῦ πρίγκιπα µέ τήν ἀλεπού:

«-Καληµέρα, εἶπε ἡ ἀλεπού. Καληµέρα, ἀποκρίθηκε εὐγενικά ὁ µικρός πρίγκιπας καί γύρισε, µά δέν εἶδε τίποτα. Ἐδῶ εἶµαι, εἶπε µιά φωνῇ, κάτω ἀπό τή µηλιά... - Ποιά εἶσαι; εἶπε ὁ µικρός πρίγκιπας. Μοῦ φαίνεσαι πολύ ὄµορφη... - Εἶµαι µιά ἀλεπού, εἶπε ἡ ἀλεπού. Ἔλα νά παίξεις µαζί µου, τῆς πρότεινε ὁ µικρός πρίγκιπας. Εἶµαι τόσο λυπηµένος... - Δέν µπορῶ νά παίξω µαζί σου, εἶπε ἡ ἀλεπού. Δέν µ’ ἔχουν ἡµερώσει. Ἄ! µέ συγχωρεῖς, ἔκανε ὁ µικρός πρίγκιπας. Τό σκέφτηκε ὅµως καί πρόσθεσε: -Τί πάει νά πεῖ «ἡµερώσει»; Ἐσύ δέν εἶσαι ἀπό ἐδῶ, εἶπε ἡ ἀλεπού, τί γυρεύεις; Γυρεύω τούς ἀνθρώπους, εἶπε ὁ µικρός πρίγκιπας. Τί πάει νά πεῖ «ἡµερώσει»; Οἱ ἄνθρωποι, εἶπε ἡ ἀλεπού, ἔχουν τουφέκια καί κυνηγοῦνε. Μεγάλος µπελάς! Ἀνατρέφουν ὅµως καί κότες. Αὐτό εἶναι τό µόνο τους ὄφελος. Κότες γυρεύεις; Ὄχι, εἶπε ὁ µικρός πρίγκιπας. Γυρεύω φίλους. Τί πάει νά πεῖ «ἡµερώσει»; Εἶναι κάτι πού παραµελήθηκε πολύ, εἶπε ἡ ἀλεπού. Σηµαίνει «νά δηµιουργεῖς δεσµούς...». Νά δηµιουργεῖς δεσµούς; Βέβαια, εἶπε ἡ ἀλεποῦ. Γιά µένα, ἀκόµα δέν εἶσαι παρά ἕνα ἀγοράκι ἐντελῶς ὅµοιο µ’ ἄλλα ἑκατό χιλιάδες ἀγοράκια. Καί δέ σ’ ἔχω ἀνάγκη. Μήτε κι ἐσύ µ’ ἔχεις ἀνάγκη. Γιά σένα, δέν εἶµαι παρά µιά ἀλεπού ὅµοια µ’ ἑκατό χιλιάδες ἀλεποῦδες. Ἄν ὅµως µέ ἡµερώσεις, ὁ ἕνας θά ἔχει τήν ἀνάγκη τοῦ ἄλλου. Γιά µένα ἐσύ θά εἶσαι µοναδικός στόν κόσµο. Γιά σένα ἐγώ θά εἶµαι µοναδική στόν κόσµο... - Ἀρχίζω νά καταλαβαίνω, εἶπε ὁ µικρός πρίγκιπας. Ξέρω ἕνα λουλούδι..., νοµίζω πώς µέ ἡµέρωσε... Γίνεται, εἶπε ἡ ἀλεπού. Βλέπει κανείς στή Γῆ τόσα περίεργα πράµατα... - Ὦ! δέν εἶναι πάνω στή Γῆ, εἶπε ὁ µικρός πρίγκιπας. Ἡ ἀλεπού φάνηκε πολύ παραξενεµένη: -Πάνω σ’ ἄλλο πλανήτη; Ναί. Ἔχει κυνηγούς σ’ αὐτό τόν πλανήτη; Ὄχι. Πολύ ἐνδιαφέρον αὐτό. Καί κότες; Ὄχι. Τίποτα δέν εἶναι τέλειο, ἀναστέναξε ἡ ἀλεπού. Ξαναγύρισε ὅµως στήν ἰδέα της: -Ἡ ζωή µου εἶναι µονότονη. Κυνηγάω τίς κότες, οἱ ἄνθρωποι κυνηγοῦν ἐµένα. Ὅλες οἱ κότες µοιάζουν, καί ὅλοι οἱ ἄνθρωποι µοιάζουν. Γι’ αὐτό λοιπόν βαριέµαι κάπως. Ἄν µέ ἡµερώσεις ὅµως, ἡ ζωή µου θά εἶναι σάν ἡλιόλουστη. Θά γνωρίσω ἕναν κρότο ἀπό πατήµατα πού θά εἶναι διαφορετικός ἀπ’ ὅλους τούς ἄλλους. Τ’ ἄλλα πατήµατα µέ κάνουν νά χώνοµαι κάτω ἀπ’ τή γῆ. Τό δικό σου θά µέ κάνει νά βγαίνω ἔξω ἀπ’ τή φωλιά µου, σάν µιά µουσική. Καί ὕστερα κοίτα! Βλέπεις ἐκεῖ κάτω τά χωράφια µέ τό στάρι; Ἐγώ δέν τρώω ψωµί. Τό στάρι ἐµένα µου εἶναι ἄχρηστο. Τά χωράφια µέ τό στάρι δέν µοῦ θυµίζουν τίποτα. Καί αὐτό εἶναι κρῖµα! Ἐσύ ὅµως ἔχεις µαλλιά χρῶµα χρυσαφένιο. Θά εἶναι λοιπόν θαυµάσια, ὅταν θά µ’ ἔχεις ἡµερώσει! Τό στάρι, πού εἶναι χρυσαφένιο, θά µέ κάνει νά σέ θυµᾶµαι. Καί θά µ’ ἀρέσει ν’ ἀκούω τόν ἄνεµο µέσα στά στάχνα... Σώπασε ἡ ἀλεπού καί κοίταξε πολλή ὥρα τό µικρό πρίγκιπα. Σέ παρακαλῶ..., ἡµέρωσέ µε, τοῦ εἶπε! Θέλω βέβαια, τῆς ἀποκρίθηκε ὁ µικρός πρίγκιπας, µά δέ µέ παίρνει ὁ καιρός. Ἔχω ν’ ἀνακαλύψω φίλους καί πολλά πράµατα νά γνωρίσω. Δέ γνωρίζει κανείς παρά τά πράµατα πού ἡµερώνει, εἶπε ἡ ἀλεπού. Οἱ ἄνθρωποι δέν ἔχουν πιά καιρό νά γνωρίσουν τίποτα. Τά ἀγοράζουν ὅλα ἕτοιµα στά ἐµπορικά. Καθώς ὅµως δέν ὑπάρχουν ἐµπορικά πού πουλᾶνε φίλους, οἱ ἄνθρωποι δέν ἔχουν πιά φίλους. Ἄν θές ἕνα φίλο, ἡµέρωσε µε! Τί πρέπει νά κάνω; εἶπε ὁ µικρός πρίγκιπας. Πρέπει νά ἔχεις µεγάλη ὑποµονή, ἀποκρίθηκε ἡ ἀλεπού. Θά καθίσεις πρῶτα κάπως µακριά µου, ἔτσι στό χορτάρι. Ἐγώ θά σέ κοιτάζω µέ τήν ἄκρη τοῦ µατιοῦ µου καί ἐσύ δέ θά λές τίποτα. Τά λόγια εἶναι πού κάνουν τίς παρεξηγήσεις. Ἀλλά, κάθε µέρα, θά µπορεῖς νά κάθεσαι λιγάκι πιό κοντά... Τήν ἄλλη µέρα ἦρθε πάλι ὁ µικρός πρίγκιπας. Θά ἦταν πιό καλά νά ἔρχεσαι πάντα τήν ἴδια ὥρα, εἶπε ἡ ἀλεπού. Ἄν ἔρχεσαι, λόγου χάρη, στίς τέσσερις τό ἀπόγευµα, ἐγώ θά ἀρχίζω ἀπό τίς τρεῖς νά εἶµαι εὐτυχισµένη. Ὅσο θά περνάει ἡ ὥρα, τόσο ἐγώ θά νιώθω καί πιό εὐτυχισµένη. Στίς τέσσερις πιά, δέ θά µπορῶ νά καθίσω καί θά τρώγοµαι, θά ἀνακαλύψω τήν ἀξία τῆς εὐτυχίας. Ἄν ἔρχεσαι ὅµως ὅποτε καί νά εἶναι, δέ θά ξέρω ποτέ ποιά ὥρα νά φορέσω στήν καρδιά µου τά καλά της... Σέ ὅλα χρειάζεται κάποια τελετή. Τί εἶναι τελετή; Εἶπε ὁ µικρός πρίγκιπας. Εἶναι καί αὐτό κάτι πού πολύ παραµελήθηκε, εἶπε ἡ ἀλεπού. Εἶναι αὐτό πού κάνει τή µιά µέρα νά µή µοιάζει µέ τίς ἄλλες, τή µιά ὥρα µέ τίς ἄλλες ὧρες. Οἱ κυνηγοί µου, λόγου χάρη, ἔχουν µιά τελετή. Κάθε Πέµπτη χορεύουν µέ τίς κοπέλες τοῦ χωριοῦ. Γι’ αὐτό ἡ Πέµπτη εἶναι θαυµάσια µέρα! Μπορῶ καί κάνω µιά βόλτα ὡς τό ἀµπέλι. Ἄν χόρευαν οἱ κυνηγοί ὅποτε καί νά εἶναι, ὅλες οἱ µέρες θά µοιάζαν µεταξύ τους, καί ἐγώ δέ θά εἶχα καθόλου διακοπές. Ἔτσι ὁ µικρός πρίγκιπας ἡµέρωσε τήν ἀλεπού»³.

Ἀδιαµφισβήτητα, τό παραπάνω κείµενο εἶναι ἕνας ὕµνος στή φιλία καί στόν τρόπο πού αὐτή (πρέπει νά) «χτίζεται»: µέ ὑποµονή, προσήλωση, ἀφοσίωση, κατανόηση καί ὑπευθυνότητα. Γιά τόν προσεκτικό µελετητή, τό κείµενο ἔχει καί θεολογικές προεκτάσεις. Μᾶς φέρνει στό νοῦ τό Θεό µας, ὁ ὁποῖος (ὅπως τονίστηκε καί στήν ὁµιλίας τῆς 20ης Αὐγούστου) παρ’ ὅτι δέν µᾶς ἔχει ἀνάγκη, µᾶς ὀνοµάζει φίλους Του! Κάθε Κυριακή καί ἑορτή µᾶς προσκαλεῖ σέ µία τελετή, ἕνα Μυστήριο, γιά νά µᾶς ἡµερώσει... Καί ἐµεῖς; Τίς Κυριακές κοιµόµαστε ὡς ἀργά καί (ἐσχάτως) κατακλύζουµε τά ἐµπορικά καταστήµατα. Καί ὅπως πολύ σωστά τό εἶπε ὁ συγγραφέας διά στόµατος µιᾶς ἀλεποῦς, ἐπειδή δέν ὑπάρχουν ἐµπορικά πού πουλᾶνε φίλους, δέν ἔχουµε πιά φίλους.

Ἡ ἀλήθεια βέβαια εἶναι πώς µία νοµικός δέν εἶναι «καθ’ ὕλην ἁρµόδια» νά γράφει γιά τή φιλία. Κατά τή χαρακτηριστική διατύπωση τοῦ ἀείµνηστου ὁµότιµου Καθηγητῆ τῆς Νοµικῆς Ἀθηνῶν, Θανάση Παπαχρίστου. «(ο)ι φιλικές σχέσεις ὑπόκεινται σέ µή νοµικούς κανόνες, εἶναι σχέσεις, πού κατ’ ἀρχήν τοὐλάχιστον ἀγνοοῦν τό δίκαιο (σ.σ. τό κρατικό δίκαιο)... Ἡ φιλία εἶναι, ἑποµένως, ἕνας χῶρος ἐλεύθερος δικαίου»⁴. Ἐπικαλεῖται µάλιστα ὁ Παπαχρίστου τή διατύπωση τοῦ Ἀριστοτέλη σύµφωνα µέ τήν ὁποία «ἐν ἁπάσῃ γάρ κοινωνίᾳ δοκεῖ τί δίκαιον εἶναι καί φιλία δέ»⁵.

Ὁ νοµικός ἐπιστήµονας, ὅµως, δέν µπορεῖ νά µένει ἀπαθής µπροστά στή σηµερινή ἐξαγρίωση καί ἐξαχρείωση τῶν ἀνθρώπων, ἰδίως µάλιστα τῶν νέων ἀνθρώπων. Αὐτή ἡ σύγχρονη ἐξαγρίωση ἔγινε ἰδιαίτερα ἐµφανής πρόσφατα, σέ δύο τραγικά περιστατικά ὀπαδικῆς βίας, δύο στυγνές ἀνθρωποκτονίες πού πάγωσαν τό αἷµα µας: Ἡ πρώτη σηµειώθηκε τήν Τρίτη 1η Φεβρουαρίου 2022: ὁ 19χρονος Ἄλκης Καµπανός φονεύτηκε ἀπό ὁµάδα ὀπαδῶν τοῦ ΠΑΟΚ κατά τή διάρκεια ἀπρόκλητης ἐπίθεσης σέ βάρος τοῦ ἴδιου καί τῆς παρέας του. Ἡ δεύτερη ἔλαβε χώρα ἑνάµιση χρόνο ἀργότερα, τό βράδυ τῆς Δευτέρας 7 Αὐγούστου 2023: ὁ 29χρονος Μιχάλης Κατσουρής µαχαιρώθηκε θανάσιµα κατά τή διάρκεια ὀργανωµένων ἐπεισοδίων πού προκάλεσαν σκληροπυρηνικοί ὀπαδοί τῆς Ντιναµό Ζάγκρεµπ.

Ἡ γράφουσα δέν διαθέτει τήν ἀπαραίτητη ἐξειδίκευση, προκειµένου νά ἐξετάσει διεξοδικά τό φαινόµενο τῆς λεγόµενης «ὀπαδικῆς βίας». Καί ποτέ δέν θά ἔγραφε τό συγκεκριµένο σηµείωµα, ἄν δέν ‘‘ἔπεφτε στά χέρια της’’ µιά σχετική εἰσήγηση τοῦ Ὁµότιµου Καθηγητῆ ἐγκληµατολογίας τῆς Νοµικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν, κ. Νέστορα Κουράκη. Ἡ εἰσήγηση ἔχει τίτλο «Ἡ βία στά Ἑλληνικά γήπεδα: Μεταξύ θεωρίας καί πραγµατικότητας»⁶. Παρουσιάζει ἀκροθιγῶς τά ἀποτελέσµατα µίας ἔρευνας µέ θέµα τή βία στούς Ἑλληνικούς ἀθλητικούς χώρους, ἡ ὁποία (ἔρευνα) διενεργήθηκε κατά τά ἔτη 1986-1988 ὑπό τήν ἐπιστηµονική εὐθύνη τοῦ κ. Κουράκη. Ἡ ἔρευνα εἶναι βέβαια παλαιά. Διατηρεῖ, ὅµως, ὡς ἕνα βαθµό τήν ἀξία της, διότι παρουσιάζει τό ψυχολογικό προφίλ τῶν λεγόµενων «ὀργανωµένων ἀκραίων ὀπαδῶν» (hooligans) µέ τρόπο γλαφυρό, πού προβληµατίζει ὡς τίς µέρες µας.

Καταδεικνύει, ὅτι οἱ νεαροί ἐντάσσονται σέ ὀργανωµένους ἀθλητικούς συνδέσµους (τίς λεγόµενες «θύρες») σέ µία προσπάθεια νά ἀποκτήσουν φίλους, νά ἀνήκουν σέ µία ὁµάδα, νά συµµετέχουν δυναµικά σέ ἕνα ὁρισµένο τελετουργικό καί νά βροῦν «µία αἴσθηση ὅτι ἀξίζουν κάτι, ἔστω καί ἄν αὐτή ἡ αἴσθηση ἐπιτυγχάνεται κυρίως µέσα ἀπό ἐνέργειες πού φανερώνουν ἀρνητισµό, πρόκληση καί ἀποκλίνουσα συµπεριφορά».

Διαβάζουµε στά ἀποτελέσµατα τῆς ἔρευνας τά ὅσα δήλωσαν οἱ ἐρωτηθέντες, στήν πλειοψηφία τους ἄγαµοι ἄνδρες, µέσης ἡλικίας 20 ἐτῶν: Οἱ περισσότεροι δήλωσαν ὅτι ἀνῆκαν σέ θύρες γιά µία περίοδο µεγαλύτερη τῶν δύο ἐτῶν (54,6%) καί ὅτι προσχώρησαν σ’ αὐτές γιά νά ὑποστηρίζουν τήν ὁµάδα τους «πιό ἄµεσα καί πιό δυναµικά» (40,9%) ἤ «διότι κάποια στιγµή ἔνιωσαν τήν ἀνάγκη νά βροῦν ἀνθρώπους µέ πίστη στήν ἴδια ὁµάδα (17,2%)».

Γράφει ὁ κ. Κουράκης, ὅτι «τά νεαρά αὐτά ἄτοµα ἀναζητοῦν ὁµάδες συνοµηλίκων στίς ὁποῖες µποροῦν νά ἀφιερωθοῦν ὁλοκληρωτικά καί ἀπό ὅπου µποροῦν νά ἀντλήσουν ἕνα αὐξηµένο αἴσθηµα, ὅτι καί οἱ ἴδιοι ἀξίζουν κάτι. Οἱ ποδοσφαιρικοί ἀγῶνες, µέ τήν ἀτµόσφαιρά τους τῆς ἔντονης ἀγωνίας, τοῦ ἀνταγωνισµοῦ καί τῆς σύγκρουσης, καθώς καί µέ ὅλες ἐκεῖνες τίς τελετουργίες (σ.σ. νά τήν πάλι ἡ ἀνάγκη τοῦ ἀνθρώπου γιά τελετουργία!) καί τά «τυπικά» τῶν µαζικά συντονισµένων ἀντιδράσεων (ἀνέµισµα σηµαιῶν, ἐπίδειξη κασκόλ τῆς ὁµάδας, δυνατά χειροκροτήµατα καί ρυθµικά συνθήµατα ἤ τραγούδια) εἶναι, ἴσως, ὁ καλύτερος χῶρος γιά νά ἀποδράσουν τά παιδιά αὐτά ἀπό τή ρουτίνα τῆς καθηµερινῆς ζωῆς καί νά ἀπολαύσουν τήν ἀπόλυτη συγκίνηση».

Πολλοί ἀπό τούς νέους αὐτούς προσπαθοῦν νά ἀποδράσουν ἀπό τήν καθηµερινή ζωή, ὄχι µόνο µέσα στό γήπεδο, ἀλλά καί µέ τή χρήση ναρκωτικῶν οὐσιῶν. Ἐντύπωση προξενεῖ τό ἰδιαίτερα µεγάλο ποσοστό τῶν ἐρωτηθέντων πού «εἶχαν δοκιµάσει οἱ ἴδιοι (44,8%) ἤ εἶχαν φίλους καί γνωστούς (ἔστω καί λιγοστούς) (83,4%) πού δοκίµασαν τοξικές οὐσίες ἐξάρτησης, δηλ. ναρκωτικά-διεγερτικά, χάπια κλπ.».

Οἱ νέοι αὐτοί ἄνθρωποι, οἱ «ἀκραῖοι καί περιθωριακοί», δέν θά αἰσθάνονταν τήν ἀνάγκη νά ἐνταχθοῦν σέ «θύρες», ἄν γνώριζαν Ἐκεῖνον πού εἶναι «ἡ θύρα», ὅπως ὁ ἴδιος τό εἶπε στούς µαθητές Του, τούς Ἁγίους Ἀποστόλους: «ἐγώ εἰµι ἡ θύρα· δι’ ἐµοῦ ἐάν τίς εἰσέλθῃ, σωθήσεται» (Κατά Ἰωάννην 10,9). Ἄν γνώριζαν τόν Χριστό καί γίνονταν φίλοι Του, δέ θά ἀναζητοῦσαν ὑποτιθέµενους φίλους «µέ πίστη στήν ἴδια ὁµάδα». Θά αἰσθάνονταν τότε µοναδικοί στόν κόσµο, ἐπειδή Ἐκεῖνος θά τούς εἶχε ἡµερώσει. Δέν θά κατέφευγαν «σέ ἐνέργειες πού φανερώνουν ἀρνητισµό καί πρόκληση, σέ µιά προσπάθεια νά ἀποκοµίσουν «µιά αἴσθηση ὅτι ἀξίζουν κάτι». Ἄν γνώριζαν Ἐκεῖνον πού εἶναι ἡ ὄντως Ζωή, δέ θά ἔνιωθαν τήν ἀνάγκη νά ἀφιερώσουν τή ζωή τους σέ µιά ποδοσφαιρική ὁµάδα. Ἄν γνώριζαν Ἐκεῖνον πού εἶναι ἡ Ἀλήθεια καί ἡ µόνη Πραγµατικότητα, δέν θά κατέφευγαν, στά ναρκωτικά γιά νά ἀποδράσουν ἀπό τήν πραγµατικότητα. Θά ἀνακάλυπταν «τήν ἀξία τῆς εὐτυχίας!».

Ἡ Πολιτεία, ὅµως, ἀδιαφορεῖ γιά τή νεολαία τῆς Πατρίδας µας. Συστηµατικά τήν ἀποµακρύνει ἀπό τήν Ἐκκλησία. Ἀπεργάζεται συνεχῶς τήν κατάπτωση τῶν ἠθικῶν ἀξιῶν καί τῶν ἰδανικῶν. Τήν λύσῃ κάθε εἴδους δεσµῶν: φιλικῶν, ἤ ἀκόµα καί οἰκογενειακῶν. Συχνά δηµιουργεῖ, κατά τή διατύπωση τοῦ κ. Κουράκη, ἕνα «κλῖµα ἠθικοῦ πανικοῦ».

Καί ἄς µή γελιώµαστε: Ἀδιαφορεῖ ἡ Πολιτεία ἀκόµα καί γιά ἐκείνους τούς ἥµερους, τούς ἀθώους, πού µέσα στό κλῖµα ἠθικοῦ πανικοῦ, πού ἡ ἴδια ἔχει διαµορφώσει, χάνουν τή ζωή τους ἄδικα καί ἀπρόκλητα. Αἰωνία ἡ µνήµη τους! Εἶθε ὁ Χριστός µας νά τούς συναριθµήσει µεταξύ τῶν φίλων Του!

Ζωή Ἀγγελικούδη

Νοµικός

«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀρ. Τεύχους 254

Ὀκτώμβριος 2023

Ὑποσηµειώσεις:

1. https://www.youtube.com/watch?v=vQGgoY2uE8U
2. https://www.youtube.com/watch?v=vQGgoY2uE8U
3. Antoine de Saint-Exupéry, Ὁ Μικρός Πρίγκιπας, ἐκδ. Ἠριδανός, 1968, σέ µετάφραση Στρατή Τσίρκα.
4. Θανάση Κ. Παπαχρίστου, Κοινωνιολογία τοῦ δικαίου, ἐκδ. Ἀντ. Ν. Σάκκουλα, Ἀθήνα-Κοµοτηνή, 1999.
5. Ἀριστοτέλη, Ἠθικά Νικοµάχεια, 1159, β 30.
6. Εἰς: Νέστορα Ε. Κουράκη, Ἐγκληµατολογικοί Ὁρίζοντες, Β’: Πραγµατολογική προσέγγιση καί ἐπί µέρους ζητήµατα. Ἐκδ. Ἀθήνα-Κοµοτηνή, 2005, σ. 137 ἐπ.