«ΙΚΕΤΙΔΕΣ»
Ἡ τραγωδία αὐτή τοῦ Αἰσχύλου (525-456 π.Χ.) δέν ἔχει παιχθεῖ πολλά χρόνια, διότι εἶναι πολυπρόσωπο ἔργο. Ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ὁ ἀείμνηστος Ἀλέξης Σολομός, θεατρικός συγγραφέας, σκηνοθέτης καί θεατρολόγος, παρουσιάσθηκε στούς Δελφούς ἀπό τόν Ἄγγελο καί Εὔα Σικελιανοῦ τό 1930 καί ἀπό τό Ἐθνικό Θέατρο στήν Ἐπίδαυρο τό 1964. Τό 2014 παρουσιάσθηκε μέ ὀλιγοπρόσωπο κάστ.
Ἡ ὑπόθεση τοῦ ἔργου ἐκτυλίσσεται στήν παραλία τοῦ Ἄργους. Οἱ πενῆντα κόρες τοῦ Δαναοῦ ἔχου φθάσει ἐκεῖ ἀπό τήν Αἴγυπτο γιά νά ἀποφύγουν ἀναγκαστικό γάμο, μέ τούς ἰσάριθμους ἐξαδέλφους τους, γιούς τοῦ Αἴγυπτου. Εἶναι ἀπόγονοι τῆς Ἀργείας Ἰώς πού εἶχε ἐρωτευθεῖ ὁ Δίας καί ἡ ζηλοτυπία τῆς συζύγου του Ἥρας τόν ἤ τήν εἶχε ἀφάνταστα ταλαιπωρήσει. Οἱ κατατρεγμοί της τελείωσαν στήν Αἴγυπτο ὅπου μετά ἀπό ἐπαφή τοῦ Δία γεννήθηκε ὁ παππούς τους Ἔπαφος. Οἱ Δαναΐδες ἱκετεύουν τήν πόλη καί τούς θεούς γιά τήν σωτηρία τους.
Ὁ πατέρας τους Δαναός τίς συμβουλεύει νά δείξουν σύνεση, διότι ἀπειλοῦν νά κρεμαστοῦν, ἄν δέν τίς προστατεύσει ὁ Δίας. Ἔρχεται ὁ βασιλέας τοῦ Ἄργους Πελασγός καί πληροφορεῖται τά καθέκαστα. Ἀντιμετωπίζει τό δίλημμα: πόλεμος μέ τούς Αἰγύπτιους – παράβαση τοῦ ἄγραφου νόμου τῆς ἀσυλίας (ὀργή τοῦ ἱκεσίου Δία). Οἱ Δαναΐδες προσπαθοῦν νά τόν βοηθήσουν νά ξεπεράσει τό δίλημμά του. Ἐπειδή ὁποιαδήποτε ἀπόφασή του θά ἔχει συνέπειες γιά τόν λαό του, πρέπει νά ἔχει τήν συγκατάθεση τῶν Ἀργείων.
Ὁ Πελασγός κλίνει πρός τήν ἀπόρριψη τοῦ αἰτήματός τους γιά νά ἀποφύγει πόλεμο μέ τούς Αἰγύπτιους. Οἱ Δαναΐδες ἀπειλοῦν νά αὐτοκτονήσουν ἐπιρρίπτοντας ἔτσι μίασμα στό Ἄργος. Ὁ Πελασγός κάμπτεται, ζητᾶ ἀπό τόν Δαναό νά σκορπίσει κλαδιά ἱκεσίας στούς βωμούς τῶν θεῶν γιά νά συγκινηθοῦν οἱ Ἀργεῖοι. Οἱ Δαναΐδες ἐπικαλοῦνται τήν βοήθεια τοῦ γενάρχη τους Δία. Μέ παρότρυνση τοῦ Πελασγοῦ ἡ συνέλευση τῶν Ἀργείων ἐγκρίνει τήν παροχή ἀσύλου στίς ἱκέτιδες, πού ἀναπέμπουν εὐχές.
Καταφθάνουν οἱ διῶκτες τους Αἰγύπτιοι. Προσπαθοῦν νά τίς πείσουν νά μποῦν στά πλοῖα τους. Αὐτές ἀρνοῦνται, ἀντιστέκονται. Ἐκεῖνοι ἀπειλοῦν καί τόν Πελασγό πού τούς γνωστοποιεῖ τήν ἀπόφαση τῶν Ἀργείων. Τούς διατάζει νά ἀποχωρήσουν. Προτρέπει τίς Δαναΐδες νά μποῦν στήν πόλη καί νά ἐγκατασταθοῦν ὅπου θέλουν. Εὐγνώμονες δοξολογοῦν τό Ἄργος, ζητοῦν ἀπό τήν θεά Ἄρτεμη νά ἐμποδίσει τήν ἀνεπιθύμητη γι’ αὐτές δραστηριότητα τῆς θεᾶς Ἀφροδίτης καί ἀπό τόν Δία νά τίς φυλάει ἀπό ἀθέλητο γάμο.
Ὁ Χορός τῶν Δαναΐδων χαρακτηρίζει «ἄνομο» τόν γάμο μέ τούς ἐξαδέλφους τους (στίχος 10) καί στόν στίχο 37 «κάτι πού ὁ θεϊκός νόμος ἐμποδίζει». Εἶναι σύμφωνος καί ὁ πατέρας τους Δαναός, πού ὅπως θά ἰδοῦμε στή συνέχεια εἶναι σοφός σύμβουλός τους.
Τά μέλη τοῦ Χοροῦ ἔχουν ὄχι μόνον σταθερότητα στήν ἀπόφασή τους, ἀλλά καταφεύγουν καί στόν ὑπερφυσικό παράγοντα, ζητοῦν τήν βοήθεια τοῦ Δία (στίχοι 175-176): «Ἀπό ψηλά ἄς ἀκούσει τή φωνή μου καθώς τόν καλῶ». Ἀναγνωρίζουν τήν σφοδρότητα τοῦ ἐρωτικοῦ πάθους: «ἀλίμονο, μανία ἀπ’ τούς θεούς ξεκινημένη· νιώθω τό πάθημα τῶν ἀντρῶν πού καί τόν οὐρανό νικᾶ. Διότι ἀπό τόν ἄγριο ἄνεμο ἡ τρικυμία ξεκινᾶ» (στίχοι 177-178). Ἡ ἐκπεσμένη ἀπό τήν Παραδείσια κατάστασή μας διφυής φύση μας ἔχει τέτοια ἀλλοίωση, πού οἱ δυνάμεις πού πλούτιζαν τήν ὕπαρξή μας ἔχουν ἐξελιχθεῖ σέ καταστροφικά πάθη, πολλές φορές ἀνεξέλεγκτα. Καί ἡ ἄλλη συνέπεια: παροπλισμός τῆς λογικῆς, τοῦ ἄλλου δώρου τοῦ Δημιουργοῦ μας.
Ὁ πατέρας τους Δαναός (στίχοι 176-179): «Παιδιά μου, φρόνηση χρειάζεται· ἤρθατε ἐδῶ μέ φρόνησή μου, τοῦ πιστοῦ γέροντα πατέρα σας. Καί τώρα πάνω στή στεριά πρόνοια νά δείξετε σᾶς συμβουλεύω καί τά λόγια μου στό νοῦ σας νά τά ἔχετε, τοῦ καραβοκύρη σας (στίχοι 180-182). Πράγματι ταξείδι στή θάλασσα μοιάζει ἡ ζωή μας. Εἶναι ἀνάγκη καθένας μας νά ἔχει καλή πυξίδα καί νά μή λησμονεῖ τόν πολικό ἀστέρα, τίς ὁδηγίες τοῦ Οὐρανοῦ, γιά νά ἀποδεικνύεται καλός καραβοκύρης.
Αὐτό ἐπισημαίνει στή συνέχεια ὁ συνετός Δαναός. Στό στίχο 190: «Πιό δυνατός κι’ ἀπό πύργο εἶναι ὁ βωμός, ἀσπίδα ἄθραυστη». Καί πρακτικές συμβουλές (στίχοι 194-196): «στούς ξένους νά ἀπαντᾶτε μέ σεμνότητα, μέ κλάματα καί μέ ἀνάγκης λόγια ὅπως ταιριάζει σ’ ἀνθρώπους πού βρίσκονται σέ προσφυγιά, λέγοντας καθαρά ὅτι ἡ ἐξορία μας εἶναι ἀπό αἷμα καθαρή», ὅτι δέν εἶναι φυγάδες ἐγκληματίες. Καί συνεχίζει ὁ Δαναός (στίχοι 197-203): «Στό λόγο σας ἄς ὑπάρχει πρῶτα ἀπ’ ὅλα ὄχι ξεθάρεμα, ὄχι περηφάνια, ἀλλά μέ σωφροσύνη νά προχωρεῖτε ἔχοντας στό πρόσωπό σας τό βλέμμα σας ἥσυχο. Καί μήν εἶσαι φλύαρη καί τά λόγια σου πολύ μακραίνεις· οἱ ἄνθρωποι τοῦ τόπου αὐτοῦ εἶναι πολύ κακόβουλοι – Εὐτυχῶς δέν τόν ἀκοῦν Ἀργεῖοι – Νά μήν ξεχνᾶς νά ὑποχωρεῖς· σ’ ἀνάγκη εἶσαι, ξένη καί ἐξόριστη. Διότι οἱ πιό μικροί μέ θάρρος νά μιλοῦν δέν ταιριάζει».
Βλέπουμε ὅτι ὁ δραματουργός χρησιμοποιεῖ τήν ὑπόθεση τοῦ ἔργου γιά νά ἐπισημάνει θετικά καί ἀρνητικά στοιχεῖα τῆς ζωῆς μας, τῶν ἀνθρώπων καί μέ τό στόμα τῶν προσώπων τοῦ ἔργου συμβουλεύει τούς θεατές τῆς παραστάσεως καί τούς μελετητές τῆς τραγωδίας. Διαχρονικά τά θέματα καί τά προβλήματα. Ἀνεκτίμητης ἀξίας ὁ λόγος τοῦ ποιητῆ. Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες τραγικοί ἦσαν δάσκαλοι τοῦ λαοῦ, τῶν πολιτῶν. Πόσοι ἀπό τούς σύγχρονούς μας θεατρικοί συγγραφεῖς ἔχουν τό ταλέντο, τήν εὐαισθησία στά προβλήματα, κοινωνικά, πολιτικά, ἠθικά, πνευματικά, ψυχολογικά; Ποιοί καταβάλλουν τόν ἀπαιτούμενο μόχθο, παράλληλα μέ τήν ἔμπνευση, νά δημιουργήσουν ἔργα τέτοιου βάθους;
Ὁ Χορός (στίχοι 204-206): «Πατέρα, συνετά τά λόγια σου σέ συνετές τά λές. Θά νοιαστῶ αὐτές τίς σοφές σου τίς συμβουλές στό νοῦ μου νά τίς ἔχω· κι’ ὁ Δίας ὁ γενάρχης μας ἄς βλέπει». Ὁ ποιητής ὑπενθυμίζει στούς θεατές τῆς παραστάσεως καί στούς ἀναγνῶστες τοῦ ἔργου ὅτι οἱ Δαναΐδες εἶναι ἀπόγονοι τοῦ Δία. Καί ἡ ρίζα τους τό Ἄργος. Ἡ Ἰώ, κόρη τοῦ βασιλέα τοῦ Ἄργους Ἴναχου, ἦταν ἱέρεια στό ναό τῆς Ἥρας στό Ἄργος. Τήν ἐρωτεύτηκε ὁ Δίας, ἡ Ἥρα τήν μεταφόρφωσε σέ ἀγελάδα καί ἀνέθεσε στόν ἑκατόφθαλμο Ἄργο νά τήν φυλάει. Μέ διαταγή τοῦ Δία ὁ Ἑρμῆς ἐσκότωσε τόν Ἄργο, ἡ Ἥρα ἔστειλε μιάν ἀλογόμυγα πού τήν ἔκανε νά τρέχει συνεχῶς. Τήν βλέπουμε νά φθάνει στόν Καύκασο στόν ἀλυσοδεμένο στό βράχο Προμηθέα πού προφητεύει τούς μελλοντικούς παραδαρμούς της. (βλ. ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ ΔΕΣΜΩΤΗΣ τοῦ Αἰσχύλου, ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ τεῦχος 144-145). Φθάνοντας στήν Αἴγυπτο, ὁ Δίας τῆς ἔδωσε τήν μορφή της καί μέ ἐπαφή μαζί της γεννήθηκε ὁ Ἔπαφος. Οἱ γιοί τοῦ Ἔπαφου Αἴγυπτος καί Δαναός ἀπέκτησαν πενήντα γιούς ὁ πρῶτος καί πενήντα κόρες ὁ δεύτερος. Οἱ γιοί τοῦ Αἴγυπτου θέλουν νά παντρευτοῦν τίς ἐξαδέλφες τους παρά τήν ἄρνησή τους. Γιά νά τούς ἀποφύγουν φεύγουν μέ πλοῖα ἀπό τήν Αἴγυπτο καί ἔρχονται στό Ἄργος, ὅπως βλέπουμε στήν τραγωδία αὐτή τοῦ Αἰσχύλου.
Ὑπογραμμίζοντας τό ἀνήθικο τῆς πράξεως, ὁ Δαναός λέει (στίχοι 227-229): «Πῶς ἁρπάζοντας κάποια ἄθελά της ἀπ’ τόν πατέρα της κάποιος ἁγνός μπορεῖ νά εἶναι; Οὔτε καί στόν Ἅδη, σάν πεθάνει, θά ξεφύγει τήν τιμωρία, ἄν τέτοια πράξη κάνει». Ὁ Αἰσχύλος ἐπισημαίνει ἐδῶ τήν ἀξία τῆς ἁγνότητας καί ὑπενθυμίζει ὅτι ὑπάρχει τιμωρία στόν Ἅδη. Ἀπό τήν ὕπαρξη τῆς λέξεως «Ἅδης» καί πολλά ἄλλα στοιχεῖα στίς ἀρχαῖες Ἑλληνικές τραγωδίες καί ὄχι μόνον βλέπουμε ὅτι οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ἐπίστευαν στήν μετά θάνατο ζωή. Ἐμεῖς γνωρίζουμε ὅτι γιά τίς ἀνομίες μας ἔχουμε τιμωρία καί στήν ἐπίγεια ζωή μας, τίς τύψεις τῆς συνειδήσεως. Μιά ἄλλη δωρεά τοῦ Θεοῦ πού μᾶς ὡθεῖ στήν μετάνοια πρίν διαβοῦμε τό κατώφλι τοῦ θανάτου. Διότι «ἐν τῷ Ἅδῃ οὔκ ἐστι μετάνοια».
Προσπαθῶντας νά πείσει τόν Πελασγό νά ἀναλάβει τόν κίνδυνο ἐνδεχόμενου πολέμου μέ τούς Αἰγύπτιους, ὁ Χορός λέει (στίχος 343): «Ὅμως ἡ Δίκη βοηθάει ἐκείνους πού συντάσσονται μαζί της». Κατά τήν Ἑλληνική Μυθολογία ἡ Δίκη ἦταν ἡ προσωποποίηση τῆς δικαιοσύνης, κόρη τοῦ Δία καί τῆς Θέμιδος.
Καί ἄλλη μία προσπάθεια τῶν Δαναΐδων νά πείσουν τόν Πελασγό νά τίς δεχθεῖ στό Ἄργος (στίχος 362): «Καί σύ πού εἶσαι μέ γνώση γεροντική μάθε ἀπό μένα τή νεότερη: Ἄν τόν ἱκέτη σεβαστεῖς, εἶσαι εὐπρόσδεκτός ἀπ’ τούς θεούς σέ προσφορές τοῦ ἁγνοῦ ἀνθρώπου». Ἕνας μόλις πρό ὀλίγου τυφλός λέει στούς «σοφούς» Φαρισαίους: «οἴδαμε δέ ὅτι ἁμαρτωλῶν ὁ Θεός οὔκ ἀκούει, ἀλλ’ ἐάν τις θεοσεβής ᾖ καί τό θέλημα αὐτοῦ ποιῇ, τούτου ἀκούει» (Ἰωάν. 9, 31).
Οἱ θεράπαινες τῶν Δαναΐδων: «Ὡστόσο ὁ πρόθυμος ὁ ὕμνος μας τήν Κύπρη (Ἀφροδίτη) δέν τήν ἀμελεῖ. Γιατί στό Δία πλάι δύναμη ὅπως κι’ ἡ Ἥρα ἔχει» (στίχοι 1034-1035). Προστάτις τοῦ γάμου καί τῆς πιστότητας ἡ Ἥρα. Θεόσδοτος θεσμός γιά τούς Χριστιανούς. Ἔρωτας ἐκτός τοῦ γάμου ἁμαρτία.
Ἐκτός ἀπό τίς ἐνδιαφέρουσες ρήσεις πού ἐσχολιάσαμε, ὑπάρχουν σοβαρά θέματα πού ὁ ποιητής μᾶς προσφέρει. Τό δίλημμα τοῦ Πελασγοῦ ἀποδεικνύει σοβαρότητα καί ὑπευθυνότητα ἄρχοντα. Δέν θέλει νά διακινδυνεύσει πόλεμο μέ τούς Αἰγύπτιους, δέν θέλει νά ἀσεβήσει πρός τόν ξένιο Δία. Φιλόπατρης καί θεοσεβής ὁ Πελασγός. Ποιοί ἀπό τούς δικούς μας κυβερνῆτες καί πολιτικούς διαθέτουν αὐτά τά στοιχεῖα; Μόνον ὁ Ἰωάννης Καποδίστριας εἶχε αὐτά τά προσόντα.
Ἐκ πρώτης ὄψεως ἡ ἀπόφαση τοῦ Πελασγοῦ νά ζητήσει τήν γνώμη τοῦ λαοῦ του φαίνεται ἀτολμία, ἀποφυγή ἀναλήψεως εὐθύνης. Εἶναι δημοκρατικό ἦθος, δημοκρατική ἐνέργεια πού ὁ ποιητής ἐπισημαίνει ὡς δάσκαλος τοῦ λαοῦ. Ὁ Πελασγός θέλει ἡ συνέλευση τῶν Ἀργείων νά ἐγκρίνει τήν ἱκανοποίηση τοῦ αἰτήματος τῶν Δαναΐδων στό Ἄργος. Γι’ αὐτό συμβουλεύει τόν Δαναό (στίχοι 480-489): «Σύ πατέρα γέροντα ἐδῶ τῶν κοριτσιῶν, παίρνοντας στήν ἀγκαλιά σου τά κλαδιά αὐτά σ’ ἄλλους βωμούς τῶν ἐγχώριων θεῶν μας ἀπόθεσέ τα γιά νά δοῦν ἀπόδειξη τοῦ παρακλητικοῦ ἐρχομοῦ σας ὅλοι οἱ πολίτες…κι’ ὁ λαός ἀπέναντί σας πιό καλοδιάθετος νά σταθεῖ». Στέλνει καί ἀκολούθους του νά δείξουν τῶν θεῶν τῆς πόλης τούς βωμούς πού εἶναι μπρός ἀπό τούς ναούς καί τά ἱερά τους (στίχοι 493-495).
Πολιτικῆς φύσεως οἱ εὐχές τῶν Δαναΐδων στήν πόλη τοῦ Ἄργους μετά τήν εὐνοϊκή γι’ αὐτές ἀπόφαση τῆς συνελεύσεως τοῦ λαοῦ (στίχοι 698-703): «Κι’ ἄς φυλάγει ἀσάλευτη τά δικαιώματά της, ἡ ἐξουσία πού κυβερνάει τή χώρα κι’ ἔχει πρόνοια γιά τήν εὐτυχία ὅλων· καί μέ τούς ξένους μέ συμφωνίες καλές, πρίν ἁρματωθοῦν γιά πόλεμο, χωρίς ζημιές τίς διαφορές νά λύνουν». Ὁ Αἰσχύλος διατυπώνει ἔμμεση ἀλλά σαφή γραμμή ἐσωτερικῆς καί ἐξωτερικῆς πολιτικῆς πρός τούς κυβερνῶντες.
Νίκος Τσιρώνης
Οἰκονομολόγος
«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ» Ἀρ. Τεύχους 232
Δεκέμβριος 2021