Ὑπῆρξε Μακεδονική δυναστεία στό Βυζάντιο;
Τό πρόβληµα τῆς νοθογένειας
τοῦ βυζαντινοῦ αὐτοκράτορα Λέοντα Στ΄ Σοφοῦ
Στίς 24 Σεπτεµβρίου 867 ἄρχισε µία νέα περίοδος ἀκµῆς καί δύναµης ἐσωτερικῆς καί ἐξωτερικῆς γιά τό βυζαντινό κράτος, µέ ἱδρυτή τόν Βασίλειο Α΄ Μακεδόνα. Τήν ἐπωνυµία αὐτή τήν ἔλαβε λόγῳ τῆς καταγωγῆς του ἀπό τήν περιοχή τῆς Μακεδονίας καί συγκεκριµένα ἀπό τήν πόλη τῆς Ἀδριανούπολης. Αὐτή ἡ βυζαντινή δυναστεία, γνωστή ἀπό τά ἱστορικά βιβλία ὡς Μακεδονική δυναστεία, διατηρήθηκε στήν ἐξουσία ἑκατόν ὀγδόντα ἐννέα χρόνια.
Ἀπό τίς ἱστορικές πηγές γνωρίζουµε ὅτι ὁ αὐτοκράτορας Βασίλειος Α΄ (867-886) νυµφεύθηκε δύο φορές. Τή Μαρία, µία ταπεινῆς καταγωγῆς γυναίκα καί τήν Εὐδοκία Ἰγγερίνα, πρώην ἐρωµένη τοῦ προκατόχου του, Μιχαήλ Γ΄, ἐκπροσώπου τῆς Ἀµοριανῆς δυναστείας. Ὁ ἱδρυτής τῆς νέας δυναστείας ἀπέκτησε, µᾶλλον, ἀπό τή Μαρία τέσσερις θυγατέρες, τήν Ἀναστασία, τήν Ἄννα, τήν Ἑλένη, τή Μαρία καί πιθανότατα ἕναν γυιό, τόν Κωνσταντῖνο. Ἀπό τήν Εὐδοκία, µᾶλλον, ἀπέκτησε τόν Λέοντα, τόν Ἀλέξανδρο καί τόν Στέφανο. Ὁ Στέφανος ἀνῆλθε στόν πατριαρχικό θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης, οὕτως ὥστε νά ἀποκτήσει ἐµµέσως ὁ αὐτοκράτορας τόν ἔλεγχο τῆς Ἐκκλησίας.
Ὁ µελλοντικός διάδοχος καί γυιός τοῦ Βασιλείου Α΄, Κωνσταντῖνος, φεύγοντας ἀπό τή ζωή σέ µικρή ἡλικία, δέν πρόλαβε προφανῶς νά νυµφευθεῖ καί νά ἀφήσει ἀπογόνους. Τή θέση του λοιπόν ἔλαβε ὁ δευτερότοκος Λέοντας Στ΄ (886-912), ὁ ὁποῖος στήν προσπάθειά του νά ἀποκτήσει ἄρρενα διάδοχο, νυµφεύτηκε τέσσερις φορές. Μετά τόν θάνατο τοῦ Λέοντα ἀνέλαβε τή διακυβέρνηση τοῦ κράτους, γιά δεκατρεῖς µόλις µῆνες, ὁ ἀδελφός του Ἀλέξανδρος (912-913), ὁ ὁποῖος πέθανε χωρίς νά ἀφήσει ἀπογόνους. Ἡ δυναστεία συνεχίστηκε µέ τόν Κωνσταντῖνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο, γυιό τοῦ Λέοντα Στ΄ καί ἐγγονοῦ τοῦ Βασιλείου Α΄, καθώς καί µέ τούς ἀπογόνους του.
Αὐτή ἦταν σέ συντοµία ἡ ἱστορία τῆς οἰκογένειας τοῦ Βασιλείου Α΄ οἱ ὁποῖοι ἀπάρτισαν τά πρῶτα µέλη τῆς ἔνδοξης Μακεδονικῆς δυναστείας. Ἀλλά γιά νά γίνεται λόγος σήµερα, γιά δυναστεία, θά ἔπρεπε ὅλοι οἱ διάδοχοι νά ἦταν ἀπόγονοι τοῦ Βασιλείου Α΄. Ἤ µήπως ὑπῆρξε κάποιος γιά τόν ὁποῖο ἀµφισβητεῖται ἡ πατρότητά του;
Ὅπως ἀναφέρθηκε καί παραπάνω, ἡ Εὐδοκία Ἰγγερίνα ἦταν ἡ δεύτερη σύζυγος τοῦ ἱδρυτῆ τῆς Μακεδονικῆς δυναστείας. Ὁ ἱστορικός Ἰωσήφ Γενέσιος, στό φιλοµακεδονικό ἔργο τοῦ Βασιλεῖαι, ἀναφέρει ὅτι ὁ προκάτοχος αὐτοκράτορας Μιχαήλ Γ΄ (842-867), λόγῳ τῆς ἀγάπης πού ἔτρεφε πρός τόν ἐπιστάτη τῶν ἱπποκόµων, Βασίλειο, ἀργότερα ἱδρυτή τῆς Μακεδονικῆς δυναστείας, τοῦ ἀπένειµε τόν τίτλο τοῦ πατρικίου καί τοῦ ἔδωσε ὡς σύζυγο τήν κόρη τοῦ Ἴγγερος. Ὁ ἴδιος ἱστορικός ἐπισηµαίνει ὅτι ἡ οἰκογένειά της ἦταν εὐγενικῆς καταγωγῆς, ἐνῶ ἡ Εὐδοκία χαρακτηρίζεται ὡς κοσµιωτάτη. Παρατηροῦµε, ὅτι δέν ἀναφέρει τό ὄνοµά της, τό ὁποῖο ἐθεωρεῖτο µᾶλλον γνωστό στό εὐρύτερο κοινό, καθώς καί τό ἄν ὁ ἐπιστάτης Βασίλειος ἦταν ἤδη νυµφευµένος. Ἐπίσης, δέν γνωστοποιεῖ καί τόν ρόλο πού διεδραµάτισε ἡ Εὐδοκία Ἰγγερίνα, ἐπί Μιχαήλ Γ΄ καί ἐπί Βασιλείου Α΄, ἐνῶ τόν Λέοντα µαζί µέ τόν Κωνσταντῖνο καί τόν Ἀλέξανδρο τούς ὀνοµάζει γυιούς τοῦ Βασιλείου. Ὅπως γνωρίζουµε ἀπό ἄλλα ἱστορικά ἔργα πού θά ἀναφερθοῦν στή συνέχεια, ὁ ἱστορικός Ἰωσήφ Γενέσιος ἀποσιωπᾶ τά ἀρνητικά στοιχεῖα τῆς ζωῆς καί βασιλείας τοῦ ἱδρυτῆ τῆς Μακεδονικῆς δυναστείας.
Τά ἴδια στοιχεῖα µέ τόν ἱστορικό Ἰωσήφ Γενέσιο, δίνοντας περισσότερη ἔµφαση στό παρουσιαστικό της, παρέχει καί ὁ Βίος Βασιλείου, ἕνα ἐπίσης φιλοµακεδονικό ἔργο, τό ὁποῖο ἀποδίδεται στόν Κωνσταντῖνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο, ἐγγονό τοῦ Βασιλείου Α΄. Ἀξίζει νά ἐπισηµανθεῖ καί ἡ ἀναφορά, στό συγκεκριµένο ἔργο, ὅτι τά παιδιά τοῦ Βασιλείου Α΄, Κωνσταντῖνος καί Λέοντας, εἶχαν ὡς µητέρα τήν Εὐδοκία. Ὁ ἴδιος ὁ Βίος Βασιλείου, στή περιγραφή πού δίνει γιά τό Καινούργιο παλάτι, πού ἔχτισε ὁ αὐτοκράτορας Βασίλειος, ἀναφέρει ὅτι σέ ἕνα ψηφιδωτό ἀπεικονίζεται ὁ ἴδιος καί ἡ σύζυγός του Εὐδοκία, ἔνθρονοι καί περιτριγυρισµένοι ἀπό τά παιδιά, πού προῆλθαν ἀπό τόν γάµο τους, τά ὁποῖα παριστάνονται νά κρατοῦν βιβλία πού περιέχουν τίς θεῖες ἐντολές. Εἶναι ἐµφανές, ὅπως σχολιάζει ὁ σύγχρονος ἱστορικός Tougher, τό στοιχεῖο τῆς οἰκογενειακῆς ἁρµονίας καί συνοχῆς πού θέλουν νά περάσουν τά φιλοµακεδονικά αὐτά ἱστορικά ἔργα.
Ἡ Χρονογραφία τοῦ Ψευδό-Συµεών ἀναφέρει, ὅτι ἡ ἁγία Θεοδώρα, ἡ µητέρα δηλαδή τοῦ αὐτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄ καί ὁ Λογοθέτης τοῦ Δρόµου (ὑψηλό ἀξίωµα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης), Θεόκτιστος, ἐπειδή δέν συµπαθοῦσαν τήν Εὐδοκία Ἰγγερίνα, ἀνάγκασαν τόν Μιχαήλ νά νυµφευτεῖ µία ἄλλη, τήν Εὐδοκία Δεκαπολίτισσα. Ἡ Ἰγγερίνα ὅµως συνέχισε νά εἶναι ἐρωµένη τοῦ αὐτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄, ἀκόµη καί ὅταν ἀργότερα δόθηκε στόν Βασίλειο, ὡς δεύτερη γυναῖκα. Ἡ πρώτη γυναῖκα τοῦ Βασιλείου, ἡ Μαρία, γύρισε πίσω στή Μακεδονία, στήν οἰκογένειά της, ἀφοῦ ἔλαβε µία πλούσια ποσότητα χρυσοῦ. Ὁ Βασίλειος δέν ἀντέδρασε σέ αὐτήν τήν ἐνέργεια τοῦ Μιχαήλ. Τό ἴδιο καί ἡ πρώτη του γυναίκα. Ἴσως ὁ χρυσός νά βοήθησε σέ αὐτό. Τά ἱστορικά ἔργα δέν ἀναφέρουν ἄλλες πληροφορίες γιά τήν πρώτη σύζυγο τοῦ Βασιλείου. Ἀξιοσηµείωτο εἶναι ὅτι καµία πηγή δέν ἐπισηµαίνει τήν ἀντίδραση τῆς Ἐκκλησίας γιά τόν δεύτερο γάµο τοῦ Βασιλείου, ἐνῶ ἡ πρώτη του γυναῖκα βρισκόταν ἐν ζωῇ. Στή συνέχεια, τό κείµενο, ἐνῶ παραθέτει κατά χρονολογική σειρά ὅλα τά ἀγόρια τοῦ Βασιλείου, µόνο γιά τόν Ἀλέξανδρο ἀναφέρει ὅτι ἦταν γνήσιο παιδί τοῦ ἰδίου καί τῆς Εὐδοκίας. Τίς ἴδιες πληροφορίες, παρέχουν καί οἱ Χρονογραφίες τοῦ Συνεχιστῆ τοῦ Γεωργίου Μοναχοῦ καί τοῦ Συµεών Μαγίστρου καί Λογοθέτη. Ἀντιθέτως, ὁ ἱστορικός Ἰωάννης Σκυλίτζης στό ἔργο του Σύνοψις Ἱστοριῶν δέν ἀσχολήθηκε µέ τίς φῆµες πού ἤθελαν τόν Λέοντα παιδί τοῦ Μιχαήλ Γ΄. Στό ἴδιο ἔργο, ὅταν ἀναφέρει τή στέψη τοῦ Λέοντα, ὁ Βασίλειος Α΄ ἀναφέρεται ὡς πατέρας του.
Τίς πληροφορίες τῶν δύο χρονογράφων, ὅτι δηλαδή ἡ Εὐδοκία ἦταν πρώην ἐρωµένη τοῦ Μιχαήλ καί ὅτι κατά πᾶσα πιθανότητα ὁ Λέοντας ἦταν παιδί του, τίς ἐπιβεβαιώνει καί ὁ Ἰωάννης Ζωναρᾶς, στό ἔργο του Ἐπιτοµή Ἱστοριῶν.
Θά µπορούσαµε, λοιπόν, τίς πηγές νά τίς διακρίνουµε σέ δύο ὁµάδες. Ἡ πρώτη ὁµάδα, ἡ φιλοµακεδονική, ὅπως ὁ ἱστορικός Ἰωσήφ Γενέσιος καί τό ἔργο Βίος Βασιλείου, ἀναφέρεται τιµητικά ἀπέναντι στή σύζυγο τοῦ Βασιλείου Α΄, χωρίς νά φανερώσουν τό στοιχεῖο τῆς ἐρωµένης καί χωρίς νά ἀµφισβητήσουν τή γνησιότητα τῶν παιδιῶν τοῦ ἱδρυτῆ τῆς Μακεδονικῆς δυναστείας. Εἶναι λογικό ὅτι ἡ ἀµφισβήτηση τῆς πατρότητας τοῦ Κωνσταντίνου καί κυρίως τοῦ Λέοντα, πού ὑπῆρξε καί ὁ διάδοχός του Βασιλείου Α΄, θά ὁδηγοῦσε στήν κατάρρευση τῆς νοµιµότητας τῆς Μακεδονικῆς δυναστείας. Ἡ δεύτερη ὁµάδα πού περιλαµβάνει τόν Ψευδο-Συµεών, τόν Συµεών Λογοθέτη, τόν Συνεχιστή τοῦ Γεωργίου Μοναχοῦ καί τόν Ἰωάννη Ζωναρᾶ, παραθέτει τό στοιχεῖο τῆς ἐρωµένης καί ἀµφισβητεῖ τή γνησιότητα τῶν δύο πρώτων γυιῶν τοῦ Βασιλείου, Κωνσταντίνου καί Λέοντα.
Συµπερασµατικά, ἡ γέννηση τῶν δύο πρώτων ἀρρένων ἀπογόνων τοῦ Βασιλείου, συνδυάζεται ἀπό µία φηµολογία µεταξύ τῶν ἐρευνητῶν, σχετικά µέ τό ποιά ἦταν ἡ µητέρα τοῦ Κωνσταντίνου καί ποιός ὁ πατέρας τοῦ Λέοντα. Ἐνῶ τό ζήτηµα τῆς µητέρας τοῦ πρωτότοκου Κωνσταντίνου θά µποροῦσε νά χαρακτηριστεῖ δευτερεῦον, δέν ἰσχύει τό ἴδιο καί γιά τόν δευτερότοκο Λέοντα, ἡ γνησιότητα τοῦ ὁποίου ἦταν µείζονος σηµασίας γιά τήν ἐξέλιξη τῆς Δυναστείας.
Γνωρίζουµε ὅτι ὁ Βασίλειος Α΄ νυµφεύτηκε τήν Εὐδοκία, ὄχι πρίν τό 865. Στίς 26 Μαΐου 866 ἔγινε συναυτοκράτορας τοῦ Μιχαήλ καί ὁ Λέοντας γεννήθηκε τόν Σεπτέµβριο τοῦ ἴδιου χρόνου, µέ τόν Μιχαήλ νά µήν ἔχει ἀκόµη δολοφονηθεῖ, ἀπό τόν διάδοχό του καί τή γυναῖκα του. Ἡ µητέρα τοῦ Λέοντα, ἡ Εὐδοκία, σύµφωνα µέ τίς πηγές ἐξακολουθοῦσε νά εἶναι ἐρωµένη τοῦ Μιχαήλ καί µετά τόν γάµο της µέ τόν Βασίλειο Α΄, ἑποµένως ἦταν ἀναµενόµενο νά ἐγερθοῦν ὑπόνοιες γιά τήν πατρότητα τοῦ παιδιοῦ.
Θά πρέπει ἐπίσης νά γνωστοποιηθεῖ καί τό ἀκόλουθο γεγονός. Ὁ Λέοντας µόλις ἀνέλαβε τά ἡνία τοῦ κράτους (886) διέταξε νά ξεθάψουν τά ὀστᾶ τοῦ δολοφονηθέντα, ἀπό τόν Βασίλειο Α΄, Μιχαήλ Γ΄ καί µέ µεγαλοπρεπεῖς τιµές νά τόν φέρουν στή Βασιλεύουσα καί νά τόν θάψουν στόν ναό τῶν ἁγίων Ἀποστόλων. Καί ὅλα αὐτά µέ τή συνοδεία τῶν δύο ἄλλων ἀδελφῶν τοῦ αὐτοκράτορα, τόν Ἀλέξανδρο καί τόν Στέφανο, πού εἶχε ἤδη χρισθεῖ Πατριάρχης. Μήπως µέ αὐτόν τόν τρόπο ἤθελε νά δείξει ὁ Λέοντας ὅτι ὁ ἴδιος ἦταν ὁ συνεχιστής τοῦ Μιχαήλ Γ΄ καί ἄρα ἀνῆκε στήν Ἀµοριανή δυναστεία; Μήπως ὅµως ἤθελε µέ τή µεταφορά καί τήν τιµητική ταφή τῶν ὀστῶν τοῦ Μιχαήλ Γ΄, νά ἀποκαταστήσει τό ὄνοµα τοῦ δολοφονηθέντος; Ἄν ὅµως ὁ Λέοντας πίστευε ὅτι ἦταν παιδί τοῦ Μιχαήλ Γ΄ γιατί, µετά ἀπό δύο χρόνια, ἐκφώνησε ἕναν πανηγυρικό ἐπιτάφιο λόγο πρός τιµήν τῶν γονιῶν του, Βασιλείου Α΄ καί Εὐδοκίας; Ἡ τιµητική ἐνταφίαση τῶν ὀστῶν τοῦ Μιχαήλ πρέπει νά τόνωσε τίς φῆµες, πού ἤθελαν τόν νέο αὐτοκράτορα παιδί τοῦ δολοφονηθέντος. Εἶναι πιθανόν, λοιπόν, ὁ ἐπιτάφιος, πού ἐκφώνησε, νά εἶχε σκοπό νά ἐξαλείψει τή φήµη αὐτή µέ τό νά προβάλει τούς γονεῖς του καί νά τιµήσει τή νέα δυναστεία, τή Μακεδονική δυναστεία. Δυστυχῶς οἱ πηγές στό σηµεῖο αὐτό δέν µᾶς διαφωτίζουν καί µόνο σέ εἰκασίες µπορεῖ νά προβεῖ κανείς.
Τά πράγµατα περιπλέκονται ἀκόµα περισσότερο, ὅταν ἀναλογιστοῦµε ὅτι ὁ Λέοντας τό πρῶτο ἄρρενα παιδί πού ἀπέκτησε, ἀπό τήν τρίτη γυναίκα του, ἡ ὁποία αὐτή καί τό παιδί πέθαναν στή γέννα, τήν Εὐδοκία Βαϊανή, τό ὀνόµασε Βασίλειο. Στό Βυζάντιο συνηθιζόταν, τό ἔθιµο αὐτό διατηρεῖται ἀκόµη καί σήµερα, στό νεογέννητο νά δίνεται τό ὄνοµα τοῦ παπποῦ. Γιατί νά προβεῖ ὁ ἴδιος σέ µία τέτοια ἐνέργεια ἄν ἦταν παιδί τοῦ Μιχαήλ; Μήπως δέ γνώριζε τήν ἀληθινή του πατρότητα; Μήπως τελικά οὔτε ὁ Βασίλειος Α΄ ἦταν σίγουρος γιά τήν πατρότητα τοῦ Λέοντα, γι’ αὐτό καί ἐπιθυµοῦσε νά ἀναλάβει τά ἡνία τοῦ κράτους ὁ πρωτότοκος γυιός του, Κωνσταντῖνος; Συνοψίζοντας, σίγουρη ἀπάντηση στό ἐρώτηµα αὐτό κανείς δέ µπορεῖ νά µᾶς δώσει. Αὐτό ἦταν ἕνα µυστικό τό ὁποῖο ἡ µάνα τοῦ Λέοντα, Εὐδοκία Ἰγγερίνα, ὅταν ἀπεβίωσε τό πῆρε µαζί της. Ἴσως πάλι οὔτε καί ἡ ἴδια νά ἦταν σίγουρη, ἀφοῦ ὅπως ἀναφέρουν οἱ πηγές, πρίν ἀπό τή γέννηση τοῦ Λέοντα εἶχε ταὐτόχρονα ἐρωτικές ἐπαφές καί µέ τούς δύο αὐτοκράτορες, τόν Μιχαήλ Γ΄ καί τόν Βασίλειο Α΄.
Χρῆστος Νικολόπουλος
Θεολόγος-Βυζαντινολόγος
«ΕΝΟΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ», Ἀρ. Τεύχους 225
Μάϊος 2021